پایگاه تخصصی مسجد،گروه اجتماعی ـ جلال حیران نیا: امروزه با گذشت 38 سال از انقلاب اسلامی مسجد در همه عرصه‌ها به عنوان پایگاه اصلی انقلاب نقش آفرینی کرده است. می‌توان گفت که مسجد به عنوان یک بنا برای عبادت مد نظر نبوده و این بنا با افراد، مسئولین و خدمتگذاران خود معنا می‌شود. از این رو آنچه که در این نوشتار به عنوان مسجد مدنظر است، پایگاه اصلی نظام مقدس جمهوری اسلامی، آموزه‌های اسلام و ائمه جماعات و مردم است.
لذا آنچه که به عنوان سیاست گذاری و تنظیم نقشه برای مسجد در نظر گرفته می‌شود باید تحت تاثیر نظرات کسانی باشد که دغدغه مسجد دارند.می‌توان گفت که مسجد بدون مردم معنا ندارد. آنچه که از مسجد توقع می‌رود تاثیر برسبک زندگی مردمی‌است که برای اسلام قیام کردند و طاغوت را کنار زدند.
امروزه بعد از 38 سال که جمهوری اسلامی‌با کمک مسجد توانست به پیروزی برسد و جنگ ناخواسته ای را با پیروزی به سرانجام برساند، این پایگاه گویی دوباره قرار است در بحرانی دیگر پشتوانه انقلاب اسلامی‌باشد. بحران تهاجم فرهنگی و فشارهای اقتصادی که در شرایط کنونی آنچنان درهم تنیده اند که گره آن فقط و فقط با رهنمودهای رهبر معظم انقلاب و نقش‌آفرینی دوباره مسجد باز می‌شود.
مشکلات اقتصادی مردم بعد از سالها تحریم و تبلیغات سوء شبکه‌های تلویزیونی غربی، نباید فرصت استفاده از مسجد را از مردم بگیرد و باعث شود که موضوع حمایت و پشتیبانی از مردم، توسط خودشان به فراموشی سپرده شود.
در بهبوهه جنگ تحمیلی مردم از طریق همین مساجد به خط مقدم کمک می‌کردند و در همان زمان، مساجد نسل دوم انقلاب را تربیت کردند. این موضوع که مسجد می‌تواند دوباره فکری برای فکرِ مردم بکند امری است بدیهی. زیرا از صدر اسلام مسجد به عنوان یک پایگاه اجتماعی توانسته جامعه اسلامی‌را از مشکلات فراوانی برهاند.
حال این سوال که چگونه مردم می‌توانند با کمک مسجد مشکلات اقتصادی خود و همنوعانشان را حل کنند به سیاست‌های کلان و خردی بر می‌گردد که تنها یک فرد مسجدی می‌تواند آن را وضع و اجرا کند.
هم اکنون در کشور شمار مساجدی که در حوزه اسکان به بی‌خانمان ها تا تامین جهزیه و دیه فعالیت می‌کنند و می‌توانند الگوی سایر نهادهای مردمی‌باشند،رو به افزایش است.
سیاست‌هایی که در حوزه مساجد اجرا می‌شود باید متاثر این اصل باشند که فقط مردم در اداره مساجد باید نقش اصلی را داشته باشند و متولیان امور مساجد تنها سیاست‌گذار و کمک کننده به مردم هستند و دغدغه آنها را مد نظر قرار می‌دهند. لذا برنامه‌ریزی برای تربیت و جذب نیروی انسانی کارآمد در اداره مساجد مورد اهمیت قرار می‌گیرد.
مسجد به دلیل کانون جامعه و مردمی بودنش، پایگاه اجتماعی نامیده می‌شود. لذا استقلال مالی مسجد و عدم وابستگی به دولت‌ها از مهمترین اصول یک مسجد است. از این رو بایستی برای این امر برنامه‌ریزی کرد تا مساجد دارای استقلال مالی و بی‌نیاز از کمک‌های مالی دولت‌ها جهت اجرای برنامه‌های فرهنگی باشند.
لازمه موفقیت یک مسجد به عنوان پایگاه اجتماعی، برخورداری از جایگاه و مرتبت والا در میان تمامی‌آحاد جامعه اسلامی‌است. این امر محقق نمی‌شود مگر با حضور و مشارکت مردم در مسجد.
ایجاد فضایی مستقل برای تامین نیازهای مردم یکی از راه‌های استقلال مالی این پایگاه مردمی است. مشاوره و حضور مردم در تصمیم گیری‌های مالی نیز از اساسی‌ترین مولفه‌های استقلال مالی است، که بنا بر مقتضیات، خود مردم تعیین کننده مقصد کمک هایشان باشند.
در طول سالیان از بنای اولین مسجد در اسلام مسائل فرهنگی و مالی در مسجد حل و فصل می‌شد. اکنون با توجه به جایگاه رفیع مسجد در تولید فرهنگ نمی‌توان مسائل مالی را از این مقوله مجزا دانست. چون اصولا مساله مالی و اقتصادی در اسلام، خود یک مساله فرهنگی است. اسلام همواره در رفع مشکلات مالی مسلمانان، نگاهی فرهنگی داشته است. همانطور که رابطه فقر و ایمان در کلام معصومین همیشه جاری بوده است.
مساجد در مقوله محرومیت زدایی تاکنون نقش مهمی‌را ایفا کرده‌اند و مسجدی‌ها نیز با تاثیر از این فرهنگ به صورت خودجوش و فردی و گاهی حتی ناشناس به این مقوله اهمیت داده‌اند. امری که سنت امیرالمومنینعلی(ع) بود که در تاریکی شب به فقرا یاری می‌رساند.
اکنون این نکته که فقر در جامعه به مسائلی منجر می‌شود که به نوعی آرزوی دشمنان اسلام است، جای تامل است. فقرزدایی اصلی ترین وظیفه دولت‌ها اکنون به وظیفه آحاد تبدیل شده است. فقر منتظر نمی‌ماند تا دولت‌ها محوش کنند. این توقع که محرومیت مالی کشور ما را مذاکرات و سیاست‌ها حل می‌کنند نیز بیشتر شبیه به شعار انتخاباتی است.
مساجد، این پیشگامان عرصه فقرزدایی نیاز به سیاست‌ها و مذاکره ندارند و همیشه باتدبیر این مورد را واکاوی کرده و به مرحله عمل رسانده‌اند. اما یک مسجد چگونه می‌تواند در جامعه محرومیت زدایی کند؟
نقش مساجد در محرومیت زدایی
با توجه به اینکه مسجد یک نهاد اجتماعی است و در تمام لایه‌ها و سطوح مختلف اجتماع به عنوان یک پایگاه دینی حضوری فعال دارد بایسته است که بررسی مسائل مالی نیز کاملا مردمی و با نیت و عمل خود مردم همراه باشد. امری که مردم را با توجه به تجربه خود به عرصه کمک هدایت کند. این امر نه تنها منجر به دور شدن مردم از کمک به یکدیگر نمی‌شود بلکه با توجه به اشتراکات در مشکلات اجتماعی و مالی، باعث بسیج مرم به کمک به یکدیگر می‌شود.
مسائل اقتصادی مساجد باید با مشارکت و همیاری مردم و در جهت کمک اقتصادی به خود مردم صورت گیرد، این مقوله تنها به رفع مسائل مالی نیازمندان منتهی نشده و چگونگی کمک به یکدیگر را در شرایط ناپایدار اقتصادی را الگوسازی می‌کند. تشکیل صندوق های قرض الحسنه، حفظ سپرده های مردمی و واگذاری وام بدون بهره از جمله مواردی است که می‌تواند به رفع نیازهای مالی مردم کمک کند.
تشکیل فروشگاه ها و تعاونی های مصرف محله که توسط هیات امنای مساجد جهت رفع نیازهای خانوارهای محلی، ساکن در حوالی مساجد صورت می‌گیرد نیز از مواردی است که به حل مساله محرومیت زدایی پرداخته است. از انواع دیگر فعالیت‌های اقتصادی که عمدتا مساجد در شکل گیری آنها نقش اصلی را ایفا می‌کنند می‌توان به جمع آوری پول برای مستمندان و نیازمندان، خرید جهیزیه برای خانواده های کم در آمد، شغل یابی و فراهم ساختن فرصت های شغلی مناسب و پویا برای افراد بیکار و جمع آوری کمک و اعانه برای ساخت کارگاه های تولیدی و مرکز کوچک اقتصادی محله‌ای اشاره کرد.
از جمله نقش‌های غیرمستقیم مساجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه و سخنرانی ائمه جماعات و سخنرانان در مساجد در خصوص رعایت اخلاق اسلامی‌در معاملات اقتصادی است. با توجه به اینکه مساجد در اکثر جوامع اسلامی‌دارای محوریت اصلی هستند و نقش فعالی در مراکز بازار و مراکز اقتصادی شهرها و محلات دارند، از این رو به هنگام نماز، مساجد محل مراجعه بازاریان کسبه و اصناف و بازار و مراکز اقتصادی محله می‌شوند.
از این قبیل موعظات و سخنرانی‌های ائمه جماعات در مساجد تاثیری عمیق در نمازگزاران ایجاد کرده و به تبع، آنان از نظر اخلاقی و برای رعایت مسایل شرعی ملزم و مقید به فعالیت سالم اقتصادی می‌شوند. به طور کل می‌توان گفت که مساجد و بازرگانان، خدمات متقابل و نهایتا دستاوردهای متنابهی برای یکدیگر دارند. به عبارت دیگر همچنان که مساجد در امور اقتصادی به کمک تجار و بازرگانان می‌شتابند، بازرگانان نیز با احداق مساجد نقش مهمی‌در گسترش و توسعه اسلام و شکوفایی اقتصادی دیگر محلات داشته اند.
امام جماعت نیز در هر جلسه نماز، ضمن دعوت نمازگزاران که عمدتا در فعالیت های اقتصادی فعال هستند، آنان را به رعایت اخلاق اسلامی و اقتصادی و رعایت انصاف و عدل در معاملات و فعالیت های اقتصادی دعوت می‌کند. این قبیل موعظات و سخنرانی های ائمه جماعات در مساجد تاثیری عمیق در نمازگزاران ایجاد کرده و به تبع، آنان از نظر اخلاقی و برای رعایت مسایل شرعی ملزم و مقید به فعالیت سالم اقتصادی می‌شوند. به طور کل می‌توان گفت که مساجد و بازرگانان ، خدمات متقابل و نهایتا دستاوردهای متنابهی برای یکدیگر دارند.
به عبارت دیگر همچنان که مساجد در امور اقتصادی به کمک تجار و بازرگانان می‌شتابند، بازرگانان نیز با احداث مساجد نقش مهمی در گسترش و توسعه اسلام و شکوفایی اقتصادی دیگر محلات داشته‌اند. با وجودی که هیچ یک از ادیان بزرگ من جمله دین مبین اسلام، از رهیافت ضد سرمایه‌داری برخوردار نیستند و سرمایه‌داری از نظر علمی‌درست و از نظر عملی‌ناگزیر و بی‌جانشین است. اما گویی بار اخلاقی منفی دارد. در این راستا ادیان بزرگ و به ویژه دین اسلام به این پیامدهای منفی اخلاقی منتج از سرمایه داری و زراندوزی توجه داشته و چاره‌هایی من جمله دریافت خیرات و مبرات واجب، صدقات مستحق، وقف و انجام امور خیریه تاکید داشته‌اند.
در اسلام که مساجد به کانون محوریت انجام امور عبادی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی معرفی و در نظر گرفته شده‌اند، عهده دار مبارزه با چنین پیامدهای منفی اخلاقی در امور اقتصادی از طریق دریافت خمس و زکات از تجار و بازرگانان و صرف آن جهت تامیین افراد نیازمند و نهایتا تاثیرگذاری در شکوفایی و رونق اقتصادی جامعه به ویژه اقتصاد خرد(اقتصاد محله ای) هستند.
منابع:
کتاب نقش معلمان ودانش آموزان در پیروزی انقلاب اسلامی
نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی (به روایت اسناد)
فروغ مسجد