مسجد دقیانوس در قرن سوم هجری قمری بنا به حکم عمرو لیث صفاری ساخته شد و نشان از سابقه ۱۲۰۰ ساله تمدن اسلامی در منطقه جیرفت دارد.
در سال ۱۳۸۳ این مسجد در محوطه باستانی کنارصندل جیرفت شناسایی شد و سال ۸۵ در بخش شمالی آن کاوش هایی صورت گرفت. اسفند سال گذشته نیز در سومین فصل کاوش ۴ هزار متر طرح و نقشه مسجد از زیر خاک بیرون آمد. این مسجد دارای یک مناره، بخش شبستانی، گچبری های بسیار نفیس، یک صحن میانی و دو صحن در غرب و شرق است.
آب کر وضوخانه این مسجد از نهری به طول ۳۷ متر تامین می شده. تک مناره این مسجد با قطر ۴ متر ساخته شده است. مسجد جامع شهر دقیانوس در طول ۳ قرن کاربرد داشته به عبارتی تا زمان حکومت سلجوقیان برپا بوده و پس از آن زمان، روزگار و تاریخ شهر دگرگون شده است. عمرو لیث، نخستین حکمران ایرانی است که از سیستان درخشید و با خلفای بغداد به ستیزه برخاست. او برخلاف سایر حاکمان ایران زمین به آنها باج نداد و خطبه به نام خلفا نخواند. از یادگاری های بزرگ و تاثیرگذار صفاری احیای زبان پارسی و تشویق شاعران است، این سنت حسنه باعث رونق گرفتن زبان پارسی شد
منار مسجد جامع شهر دقیانوس یا جیرفت کهن در تازه ترین کاوش های باستان شناسان کشف شد. پیش از این بخش هایی از این مسجد کشف شده بود اما باستان شناسان بین مسجد و آسیاب بودن آن شک داشتند. اکنون کشف این منار کارشناسان را به مسجد جامع این شهر نزدیک کرده است.
شهر دقیانوس یکی از بزرگترین و پرجمعیت ترین شهرهای دوران سلجوقی است که اقتصادی بسیار شکوفا داشته و کاوش های باستان شناسان ارتباط تجاری این شهر را با کشورهای چین و ارمنستان ثابت کرده اند.
"حمیده چوبک"، سرپرست کاوش های باستان شناسی شهر اسلامی جیرفت کهن در این مورد گفت: «کاوش ها و مطالعات ما نشانی از وجود یک مسجد در این شهر داشت که پس از سه فصل کاوش مناره آن کشف شد.»
وی گفت: « کشف این مناره با قطری نزدیک به چهار متر خبر از وجود مسجدی بزرگ در دوران سلجوقی در این شهر می دهد.»
به گفته وی این مناره در بخش جنوبی شبستان مسجد قرار دارد. مناره مساجد جنوب شرق ایران برخلاف مساجد فلات مرکزی که در سردر شمالی آن ها احداث می شود در بخش شبستان و بخش جنوبی مسجد ساخته می شده است.
چوبک گفت: «پی این مناره در کف این مسجد و در عمق سه تا چهار متر کف آجری گذاشته شده است. هرجای شهر را که نگاه کنید. برای تراز زمین اول کف سازی و با قلوه سنگ های رودخانه شالوده درست کرده و روی آن یک سطح آجری درست کرده اند. پشت منار مسجد هم یک کوچه است که شباهت بسیاری به حریره کیش دارد. پشت مسجد حریره کیش هم یک کوچه سنگ فرش قرار گرفته که در کنار آن خانه های مسکونی دیده می شود. البته ما حدس می زنیم که در کنار منار یک مخزن آبی وجود دارد که کاربری آن مشخص نیست.»
رفاه اقتصادی این شهر یکی از بزرگترین دلایل حمله اقوام مهاجم از پنچ هزارسال پیش به این شهر تا دوران سلجوقی بوده است. حمله های مکرر غزها یا اقوام مهاجم ترک آسیایی مرکزی بالاخره این شهر را متروکه و به ویرانه تبدیل می کند.
باستان شناسان رگه هایی از سیلاب و نشانه هایی از وقوع زلزله دراین شهر یافته اند اما متون تاریخی غزها را مسبب ویرانی این شهر معرفی کرده است.
اما دیروز ۲۳ آذر ماه به منظور معرفی مسجد کهن جیرفت، نماز ظهر و عصر امروز در صحن مسجد تاریخی کهن و در میان باقی مانده شبستان های خشت و گلی در شهر قدیم جیرفت اقامه شد.
حجت الاسلام اصغر عسکری، نماینده ولی فقیه و امام جمعه شهرستان جیرفت پس از اقامه نماز ظهر اظهار کرد: طبق آیات قرآن کریم مدنیت و جامعه مدنی به جایی اطلاق می شود که مردم آنجا پیروان رهبران و پیامبران الهی بوده اند و صرف جمعیت و وسعت زیاد، مدنیت را به ارمغان نمی آورد.
وی افزود: وجود چنین مسجد بزرگ و با معماری دقیق نشان از عمق ارادت حاکمان و مردم آن روزگاران به اسلام بوده است و نشان از یک جامعه مدنی دارد.
حجت الاسلام عسکری افزود: مسجد حتی با مجهزترین قبله نماهای امروزی که اندازه گیری شده است، کاملا و بدون کوچک ترین انحرافی رو به قبله است و نشان از معماری و مهندسی آن زمان دارد و نمازگزاران بدون کج کردن صف، نماز اقامه می کردند.
وی افزود : آثار هنری و خطی کشف شده نیز نشان از این دارد که مردمی هنرمند و فرهیخته بوده اند و علاوه بر آن مردمی دیندار و متدین و اهل عبادت خداوند بوده اند.
امام جمعه جیرفت خواستار توجه بیشتر میراث فرهنگی برای احیا و کاوش بیشتر در این محوطه ها شد.