در این راستا، گفتگوی تفصیلی ما با حجت‌الاسلام و المسلمین سید مصطفی میرلوحی استاد حوزه و دانشگاه و امام جماعت مسجد جامع امام صادق(ع) تهران، تلاش دارد تا نگاهی عمیق به مسائل و مشکلات موجود در مساجد کشور بیندازد.
وی با بیان صریح و صادقانه، به تشریح دلایل کاهش جذابیت مساجد برای نسل جوان، آسیب‌های ناشی از وابستگی این نهادها به دستگاه‌های دولتی و اهمیت حفظ هویت و استقلال مساجد می‌پردازد. این گفتگو علاوه بر پرداختن به چالش‌ها، راهکارهایی عملی برای بازگرداندن رونق معنوی و اجتماعی به مساجد ارائه می‌کند.
مسجد و ۱۸ متولی
حجت الاسلام سید مصطفی میرلوحی در گفت‌وگو با شبستان، با اشاره به اینکه مشکلات مساجد، مشکلات نظام و انقلاب است، اظهار داشت: مشکلات مساجد فقط مربوط به یکی از دستگاه‌ها یا نهادها نیست؛ نمی‌شود مساجد را مقصر دانست یا ارشاد و کانون‌های مساجد و یا اوقاف و شهرداری، بسیج و حوزه و سازمان تبلیغات و شورای ائمه جمعه. هیچ‌کس به تنهایی مقصر نیست که بخواهیم همه مشکلات را به گردن یکی بیندازیم.
وی افزود: به قول حاج آقای قمی، رئیس سازمان تبلیغات، یک زمانی در مجلس می‌شنیدم که می‌گفت: "مسجد هجده متولی و رئیس بالاسر دارد که همه دستور می‌دهند و هیچ‌کسی هم به فریادش نمی‌رسد."
حوزه را آباد کنید مسجد رونق می‌گیرد
این استاد حوزه عنوان کرد: به عنوان مثال، می‌خواهم بگویم مشکلی که الان مساجد با آن دست به گریبان هستند، همان مشکل ورودی حوزه‌ها است. مقایسه کنید ورودی حوزه‌ها را با اول انقلاب. ورودی حوزه‌ها چقدر افت کرده؟ هرچقدر هم تلاش کنند که محرمانه و سری این موضوع را رد کنند، قابل انکار نیست که حالا دیگر در این عصر انفجار ارتباطات و اطلاعات و فضای مجازی، نمی‌شود چیزی را مخفی کرد. در حالی که جمعیت چند برابر شده، باید ورودی حوزه‌ها وضعیت بهتری داشته باشد. این مشکل از همان مشکلات ورودی حوزه‌ها است.
میرلوحی گفت: مشکل به نوعی در خصوص نماز جمعه هم صدق می‌کند. ما اول انقلاب که نماز جمعه می‌رفتیم، چه خبر بود! الان گاهی نماز جمعه‌ها حتی دو سه هزار نفر هم شرکت نمی‌کنند در حالی که جمعیت چند برابر شده است. در انتخابات‌ها هم همان مشکل وجود دارد. انتخابات جمهوری اسلامی در اول انقلاب بود، من بچه بودم، کمتر از چهارده سال سن داشتم و حق رأی نداشتم اما همراه با نیروهای مسلح مردمی در کنار صندوق‌های رأی بودم. در حالی که نود و هشت و دو دهم درصد به جمهوری اسلامی رأی داده بودند، ما ناراحت بودیم که چرا یک و هشت دهم درصد رأی ندادند! ما نمی‌توانستیم قبول کنیم که کسی مخالف جمهوری اسلامی باشد و در انتخابات شرکت نکند. توقع ما این بود که چرا صد درصد، نه چرا نود و نه درصد، حتی نود و هشت درصد رأی دهند.
چرا افت کرده‌ایم؟
وی عنوان کرد: الان ما در چندین مرحله از انتخابات داریم تلاش می‌کنیم و در مناطقی مانند تهران به زحمت می‌افتیم تا درصد مشارکت را به چهل یا پنجاه درصد برسانیم. راهپیمایی‌ها هم همین طور است. راهپیمایی‌هایی که اول انقلاب می‌رفتیم به این وضع نبود، الان در برخی زمینه‌ها نه نصف، نه ثلث، نه ربع، گاهی حتی کمتر از یک‌دهم شده است. حضور مردم در بعضی از صحنه‌ها و آن شور و شوق، کمتر از ۱۰ درصد شده است و صدها نماد دیگر که نمی‌خواهم همه را بیان کنم. البته نمی‌خواهم شعاری صحبت کنم. بله، اول انقلاب، در آن شور و شوق و فضای خاص، آمریکا از کشور اخراج شده بود، شاه سرنگون شده بود، امام بعد از پانزده سال تبعید برگشته بود. خب، این توقع که همان فضا و همان عواطف و همان شور و شوق همچنان باقی بماند، توقع زیادی است. بالاخره زمان می‌گذرد، اما باید حدی از آن شور باقی بماند، نه این که یک‌دفعه اینقدر افت کنیم که نماز جمعه امروز با نماز جمعه اول انقلاب قابل مقایسه نباشد. همین‌طور در انتخابات‌ها، انتظار این است که شصت یا هفتاد درصد مردم در انتخابات شرکت کنند، یا در راهپیمایی‌ها، مثل راهپیمایی قدس که ما از اول انقلاب همیشه شرکت کرده‌ایم و ان‌شاءالله تا زمانی که زنده‌ایم، در راه نابودی اسرائیل شرکت می‌کنیم. ولی واقعاً جمعیت خیلی کم است. در تهران به زور، جمعیت دانشگاه تهران به مسجد ما در میدان فلسطین می‌رسد.
میرلوحی بیان کرد: ما در مسجد همه تدابیر را می‌کنیم که جمعیت بیشتر شود در حالی که آن روزهای اول انقلاب، حتی در احیایی که آیت‌الله مهدوی کنی همین‌جا از میدان فلسطین تا بلوار کشاورز می‌گرفتند، جای سوزن‌انداختن نبود. اما الان جمعیت میلیونی نیست و این واقعاً نشان می‌دهد که در این مسائل افت کرده‌ایم.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: اما آنچه می‌خواهم بگویم این است که وقتی بعضی از اشکالات را می‌بینیم و بعضی را نمی‌بینیم، یا ناگهانی می‌خواهیم گیر بدهیم به یک نهاد، باید همه مشکلات را با هم ببینیم. الان تصمیم داریم که مرکز مساجد یا شورای ائمه جمعه را تغییر بدهیم یا فردی را جابه‌جا کنیم. خلاصه، تصمیم‌هایی گرفته می‌شود که زمینه را فراهم می‌کند تا زیر پای کسی را خالی کنیم. یکی را زمین می‌زنیم، بعد خودمان وارد می‌شویم که کمک کنیم. این اشتباه است. اگر بناست که مشکلات را ببینیم، باید همه را با هم ببینیم، نه این که به یک نهاد خاص گیر بدهیم. حالا من نسبت به هیچ‌کدام از این دوستان نه رفاقتی دارم، نه قوم و خویشی، ولی هرکدام در حال انجام وظایف خودشان هستند و به‌طور قاعده، خوب هم به وظیفه‌شان عمل می‌کنند.
میرلوحی گفت: حالا اگر تصمیمی گرفته شده که می‌خواهیم این مشکلات را حل کنیم، نمی‌توانیم به راحتی بر سر نهادها یا افراد تسویه‌حساب کنیم. به قول معروف، اگر دیدیم که این مرکز یا آن نهاد نتواسته‌اند کار را به درستی انجام دهند، نمی‌توانیم بگوییم که باید آن را منهدم کنیم. نمی‌توانیم به همین راحتی بگوییم «مسجد را بلد نیستند اداره کنند پس باید این مرکز را تعطیل کرد.» من می‌گویم بیایید یک‌بار هم که شده، بعد از چهل و پنج شش سال، صادقانه برخورد کنیم. به قول امیرالمؤمنین(ع): اگر می‌خواهیم خداوند نصرت و یاری‌اش را به ما عطا کند و دشمن را از بین ببرد، باید صادقانه و خالصانه برخورد کنیم. همچنان که بحمدالله در نصرت الهی در این برهه، اسرائیل خفیف و ذلیل شده است.ولی بیایید مانند شهدا صادقانه عمل کنیم؛ که خداوند نصرت و پیروزی را بر ما نازل کند و شکست و خواری را بر دشمن. شرط این نصرت، صداقت، صفا، برادری، دلسوزی و یگانگی است.شعار انقلاب چی بود؟ همان چیزی که ائمه(ع) فرمودند: بهترین مکارم اخلاقی، بهترین فضایل اخلاقی، بهترین حسنات اخلاقی، صدق الحدیث، راست‌گویی، ادا امانت‌داری، وفا به عهد، عهدی که با مردم بستیم. دروغ نگوییم، عمل کنیم.
مسجد، رقیب موازی‌سازی‌ها
امام جماعت مسجد جامع امام صادق(ع) تهران در سخنان خود گفت: نکته دیگری که باید به آن توجه کرد این است که در نهایت، زمانی که ما، انقلابیون و متدینینی که از ابتدا در کنار امام(ره) در انقلاب و دفاع از نظام ایستادیم، مسجد را به عنوان قطب فرهنگ، فکر و زندگی مردم از دیگر نهادها جدا کردیم، در حقیقت شروع به مشابه‌سازی و موازی‌سازی و فرهنگ‌سراها و نهادهای مشابه را راه‌اندازی کردیم. به عبارت دیگر، در دوران پس از دفاع مقدس، ما عملاً به سمت دین‌زدایی رفتیم و فرهنگ سکولار را در این نهادهای مشابه پیاده‌سازی کردیم. طبیعی است که وقتی باد بکارید طوفان درو می‌کنید. تصور کنید که نتیجه اقدامات شهرداری در دوران برخی آقایان با آن ارزش‌های سکولار و ضد دینی چه بود. خداوند رحمت کند مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی که به مقام معظم رهبری نیز گفته بودند که این بنیان‌های منحرف فرهنگی که پس از جنگ در حال بنا شدن بودند، خطرناک‌ترین سنت‌های فرهنگی هستند که در حال شکل‌گیری‌اند. سپس به مرور زمان، کاری خواهند کرد که هر کسی که بعدها وارد این مسیر شود، ناچار باشد آن را ادامه دهد.
وی اظهار کرد: مسئله فرزندآوری و مشکلات فرهنگی در جامعه بسیار جدی است. آقا بارها درباره آن هشدار داده‌اند و فرمودند که اگر در این مسیر ادامه دهیم، به مشکلات بزرگتری خواهیم رسید. اما، انگار نه انگار. نه مسئولان به فکرند، نه مردم متوجه‌اند. یکی از مسائل مهمی که آقا اشاره کردند، حجاب و عفاف است. ایشان می‌فرمایند که بی‌حجابی، بی‌عفتی، ولنگاری و برهنگی هم از نظر شرعی حرام است، هم از نظر سیاسی. اما متأسفانه مقام مسئول می‌گوید: "اولویت ما نیست."
میرلوحی ادامه داد: الان در مناطقی که بی‌حجابی و بی‌عفتی بیداد می‌کند، آمار طلاق تا ۵۰ درصد رشد کرده است. البته کلمه "رشد" هم خیلی مظلوم است؛ این رشد در ضلالت و گمراهی است. آمار واقعی این است که در برخی مناطق تهران، آمار طلاق تا ۷۵ درصد رشد کرده. این‌ها فاجعه است. این‌ها چراغ خطرهایی هستند که باید به آنها توجه کنیم. اگر به این مسائل توجه نکنیم، آینده‌مان تاریک خواهد بود.
ضرورت حفظ سنت‌های مسجد در عصر جدید
این استاد حوزه گفت: مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی، استاد بزرگواری بود که از آغاز انقلاب تا زمان امام(ره) و پس از آن در کنار آقا(حفظه‌الله) خدمات زیادی در زمینه مساجد داشت. ایشان مساجد را نه به صورت تعیینی، بلکه به صورت تعینی اداره می‌کرد. به فرموده آیت‌الله مهدوی‌کنی، امام(ره) عقیده داشتند که در مسائل حوزه و روحانیت و مساجد، آنچه که به‌طور طبیعی در طول ده‌ها سال با شناخت توده‌های مردم نسبت به علما، مومنین و افراد موجه شکل گرفته، باید حفظ شود. نباید افراد ناشناسی که هیچ‌گاه امام جماعت نبوده‌اند یا در مساجد فعالیت نکرده‌اند، به‌طور ناگهانی در موقعیت‌های حساس قرار گیرند. این اشتباه است.
ورود دولتی‌ها ممنوع
وی گفت: مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی به‌طور مکرر تأکید می‌کردند که مساجد، حوزه‌ها، حسینیه‌ها و هیئات نباید تحت نظارت مستقیم دولت قرار گیرند. ایشان در این زمینه همیشه احساس تکلیف می‌کردند، اما بیشتر در خفا می‌فرمودند. یکی از اولین برخوردهای شدید ایشان با دخالت دولت در مساجد، به حدود ۳۵ سال پیش برمی‌گردد که شهرداری تلاش کرد با پاشیدن پول برای شست‌وشوی فرش‌ها و کمک‌های مالی، اختیار مساجد را به دست گیرد. ایشان معتقد بودند که این نوع دخالت‌ها حرام است.
مسجد اداره دولتی نیست
میرلوحی ادامه داد: ایشان می‌فرمودند که هیچ سازمانی، از جمله شهرداری یا اوقاف، نباید خود را متصدی مساجد و امور دینی بداند و مسجد نباید مانند یک اداره دولتی برخورد کند. برخی مسئولین به آیت‌الله مهدوی‌کنی می‌گفتند که در فلان مسجد یا موقوفه تخلفاتی رخ داده. درست است که ممکن است تخلفاتی در یک یا دو در بین دو هزار و هفتصد مسجد در تهران پیش بیاید، اما این بهانه‌ای نمی‌شود برای تسلط یک دستگاه دولتی بر مساجد و هیئات دینی.
امام جماعت مسجد جامع امام صادق(ع) تهران گفت: مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی هیچ‌گاه راضی نبودند که دولت دخالتی در امور مساجد، حوزه‌ها و حسینیه‌ها داشته باشد. ایشان تأکید می‌کردند که چنین دخالت‌هایی حتی اگر به‌خاطر چند تخلف باشد، ممکن است ضرر بیشتری داشته باشد. مگر ما از اقتصاد دولتی چه خیری دیده‌ایم که حالا بخواهیم دین‌مان را دولتی کنیم؟ اگر هر یک از این نهادها دولتی شوند، مشکلات جدیدی ایجاد می‌شود.
نظارت باید تحت رهبری ولی‌فقیه باشد
به گفته وی، نظارت باید تحت رهبری ولی‌فقیه باشد و از ورود افراد ناباب به مساجد و هیئات جلوگیری شود. اما کاری که برخی سازمان‌ها انجام می‌دهند، اشتباه است. برای مثال، چند سال پیش، اوقاف بخشنامه‌ای صادر کرد که مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی با قاطعیت آن را باطل کردند. اوقاف به تمام مساجد نامه داده بود که دیگر حق ندارید درآمد اجاره مغازه‌ها یا اماکن را به افراد غیر متفرقه بدهید و همه باید به حساب اوقاف واریز شود. ایشان این تصمیم را غلط دانستند و آن را رد کردند.
میرلوحی گفت: در واقع، اوقاف نمی‌تواند در امور ۸۰ هزار مسجد در کشور دخالت کند. هر سازمانی که بخواهد این مساجد را تحت نظارت و مدیریت خود قرار دهد، باید ده‌ها هزار حسابرس و نیرو داشته باشد. چنین چیزی عملی نیست. مردم هم از این وضعیت ناراضی هستند. اگر مردم احساس کنند که مساجد دولتی یا اوقافی شده‌اند، دیگر تمایلی به حضور در آنها ندارند.
مشکلات کشور به خاطر کمبود قانون نیست
به اذعان میرلوحی، مردم باید بدانند که مشکلات کشور نه به‌خاطر کمبود قانون است، بلکه مشکل اصلی ما در اجرای قانون است. همه برای تصویب قوانین محکم و دقیق همکاری می‌کنند، اما در عمل هیچ‌کسی حاضر نیست که به آن قوانین عمل کند. همین الان ببینید، قوانین مجلس تصویب می‌شود، اما دولت‌ها در عمل آنها را اجرا نمی‌کنند. به قول شهید بهشتی، اگر دولتی بخواهد کاری انجام دهد، راه آن را پیدا می‌کند و اگر نخواهد، بهانه می‌آورد. الان مجلس تصویب کرده، ولی دولت نمی‌خواهد عمل کند. دولتمردان می‌خواهند برای هر کار کوچک، جنجال راه بیندازند.
وی اظهار کرد: در کشور، وقتی مسئولین کلان عمل نمی‌کنند، انتظار دارید که در سطح پایین‌تر انجام دهند؟ همین طور است که در برخی موارد دولت‌ها کاری نمی‌کنند و بعد از آن مردم یا مسئولین دیگر را به چالش می‌کشند. ما نباید مشکل کشور را به کمبود قانون ربط دهیم، بلکه مشکل ما در عدم اجرای قوانین است.
مسجد باید مردمی اداره شود
به اذعان میرلوحی، من هیچ‌گاه نگفتم که دولت باید در امور مساجد، حسینیه‌ها، هیئات یا موقوفات دخالت کند. دولت می‌تواند تنها در مواردی نظارت کند تا از تخلفات، اختلاس‌ها و سوءاستفاده‌ها جلوگیری شود. ولی این نظارت نباید به حدی برسد که استقلال و هویت مردمی این نهادها از بین برود. باید روی بدنه‌های مردمی و افراد مورد اعتماد مردم تأکید کنیم. انقلاب اسلامی مردمی بوده و باید مساجد و محافل دینی را مردم پر کنند. اگر مردم احساس کنند که مسجد در دست دولت است، ریزش عقیده در میان مردم اتفاق خواهد افتاد.
امور دستوری در مدیریت مساجد معنا ندارد
وی ادامه داد: همچنین، کسانی که هیچ‌گونه سابقه و محبوبیتی در میان مردم ندارند، نباید به‌طور انتصابی در مساجد یا مراکز دینی قرار گیرند. باید بگذاریم مردم خود انتخاب کنند و این به‌معنای همراهی با سیره علمای شیعه است. حضرت امام خمینی(ره) نیز همیشه امور مربوط به مساجد، روحانیت و حوزه را به آیت‌الله مهدوی‌کنی ارجاع می‌دادند و می‌فرمودند که باید به عقاید مردم احترام گذاشت.پنجاه سال پیش هم همین طور بود. مسجدی‌ها به افرادی که در میان مردم شناخته شده بودند و مردم آنها را متقی می‌دانستند، اعتماد می‌کردند. نباید در مساجد به‌طور دستوری و بدون شناخت قبلی افراد را منصوب کنیم. باید به سیره علمای گذشته ادامه دهیم.
این کارشناس مذهبی گفت: گاهی اوقات بعضی مسئولین وارد مسائل می‌شوند که بهتر است دخالت نکنند. در بعضی از موارد، وقتی دخالت می‌کنند، مشکلات جدیدی به وجود می‌آید و هزینه‌های زیادی صرف می‌شود. به‌جای دخالت، باید اجازه دهند که مردم خودشان اداره امور را به دست بگیرند.
آقا، اینقدر قانون نمی‌خواهیم!
میرلوحی تصریح کرد: مساجد این چیزها را نمی‌خواهند. چرا می‌خواهید از بالا دخالت کنید؟ چرا می‌خواهید با زور نیرو، امکانات و اداره به مساجد کمک کنید؟ برای چه این همه ادارات مختلف داریم؟ مگر ما دنیا را ندیده‌ایم؟ مجالس دنیا هفته‌ای چند ساعت جلسه برگزار می‌کنند؟ ولی ما از صبح تا شب در حال بحث و جدل و تصویب قوانین هستیم. اینقدر قانون تصویب می‌کنیم که فراموش می‌کنیم برای چه کسی اعمال می‌کنیم. خیال می‌کنیم اگر پنجاه قانون دیگر تصویب کنیم، خیلی کار کرده‌ایم. آقا، اینقدر قانون نمی‌خواهیم! یک قانون کافی است که به آن عمل کنیم، بهتر از صدها قانون ظاهری و بی‌فایده است که فقط برای نمایش تصویب می‌شود.
وی ادامه داد: ما چقدر جلسه برگزار کرده‌ایم؟ چقدر نهاد مطالعاتی در این کشور داریم که به همه چیز فکر می‌کنند؟ این همه نهاد که هرکدام میلیاردها بودجه دارند، نتیجه‌اش چیست؟ بعد از سال‌ها، یک ماده یا تبصره از این همه چرخ‌دنده‌ها بیرون می‌آید که آن هم عملی نمی‌شود. پس بهتر است خرج را کم کنیم.
کاری نکنیم مردم از مساجد دلسرد شوند
میرلوحی اضافه کرد: گاهی فکر می‌کنیم با قدرت و زور، چند قاری یا مداح یا سخنران را به زور به مردم تحمیل کنیم؛ موفق شده‌ایم. ولی گاهی می‌بینیم افرادی که هیچ تبلیغی ندارند، خیلی بهتر از آنها عمل می‌کنند. این‌طور کارها باعث دلسردی مردم و عدم مشارکت‌شان در ساخت مسجد، حسینیه و هیئت خودشان می‌شود. من این نکات را برای کسانی می‌زنم که بخواهند بفهمند.
وی گفت: بیانات آقا در دیدار با رزمندگان یادآوری می‌کند که نباید هیئت‌های مردمی را که از قدیم در شهرها و محله‌ها وجود داشته‌اند، تحت تاثیر قرار دهیم. خود مردم این هیئت‌ها را ساخته‌اند. حتی در دوره‌ای که رضاخان‌ها دنبال نابودی هیئت‌ها، روضه‌ها و فقه بودند، این افراد توانستند هیئت‌ها را حفظ کنند. اما وقتی قدرت و پول از بالا وارد می‌شود، همانطور که سیل همه چیز را می‌برد، هویت محله و هیئت‌ها از بین می‌رود.
وی اظهار کرد: آیا می‌خواهیم مثل سعودی‌ها و سازمان‌های دولتی کشورهای اهل سنت عمل کنیم که همه چیزشان دولتی است؟ دین، حوزه‌ها، امام جماعت و حتی علمای اسلامی همه تحت امر دولت هستند؟ آیا باید این‌گونه عمل کنیم یا طبق سنت چهارده قرن شیعه عمل کنیم؟ همانطور که آیت‌الله مهدوی‌کنی فرمودند، ما خودمان انقلاب کردیم و این نظام مال خودمان است، اما مسجد نباید دولتی شود، حوزه نباید دولتی شود و هیئت نباید دولتی شود. ما باید بگذاریم مردم خودشان در مساجد، هیئت‌ها و حوزه‌ها تصمیم بگیرند.
میرلوحی در پایان گفت: باید تلاش کنیم تا خصوصیات و ویژگی‌هایی که ائمه(ع) برای ما قرار داده‌اند، حفظ کرده و به نسل آینده منتقل کنیم. بعضی از این سنت‌ها و ارزش‌ها اکنون متروک و ناآشنا شده‌اند.