به گزارش پایگاه تخصصی مسجد، نقش و اثربخشی مسجد در شکل‌گیری و استمرار انقلاب اسلامی امری مبرهن و روشن بر همگان هست. نقش مسجد در شبکه‌سازی و انسجام‌بخشی نیروهای انقلاب در مبارزه‌ای سخت و نفس‌گیر در آغازین روزهای جنبش اسلامی تحت رهبری حضرت امام(ره) امری انکارناپذیر است.
بسمه تعالی
مساجد خاستگاه گام اول و پیشران گام دوم انقلاب اسلامی
جستاری در فرمایشات مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب
نویسنده: محمد علی موظف رستمی
مقدمه:
نقش و اثربخشی مسجد در شکل‌گیری و استمرار انقلاب اسلامی امری مبرهن و روشن بر همگان هست. نقش مسجد در شبکه‌سازی و انسجام‌بخشی نیروهای انقلاب در مبارزه‌ای سخت و نفس‌گیر در آغازین روزهای جنبش اسلامی تحت رهبری حضرت امام(ره) امری انکارناپذیر است. رکن رکین مسجد نه تنها بستر حرکت خودجوش مردم انقلابی بوده است بلکه در ادامۀ پیروزی شکوهمند انقلاب نیز همواره این عنصر اصلی را به همراه داشته و تکیه‌گاه و ستون آن در روند حیات معنوی و مادی و طی مراحل رشد و بالندگی تا دورۀ بلوغ مبدل شده است.
حال در مرحله گذر از گام اول و شروع حرکتی نوین در مسیر برداشتن گام دوم هستیم. برداشتن گام دوم همراه با بصیرت و آگاهی، با صدور بیانیۀ وزین و رهگشای قائد و رهبر انقلاب همراه شده است. پس انتظار می‌رفت که در این بیانیۀ نویدبخش نگاهی ویژه به امر مسجد که خاستگاه گام اول انقلاب بوده است اشاراتی به عمل آید که خوشبختانه بخشی از آن اگرچه به‌اختصار و آشکار آمده است که خود دنیایی از حرف‌ها و مطالب در آینده به همراه خواهد داشت ولی مفاهیم و مطالبی بسیار در ارتباط با نقش مساجد در این بیانیه استنادپذیر است که هرچند شاید در ظاهر، اسمی اختصاصاً با عنوان مسجد در آن ذکر نشده باشد.
این نوشتار سعی دارد کنکاش و بررسی دقیق‌تری را در برخی از مفاهیم این بیانیه دربارۀ موضوع مسجد و اهالی آن به عمل آورد؛ و نکاتی از ظرفیت و پتانسیل مسجد را در آن بازکاوی کند. با در نظر گرفتن اینکه مرحله دوم انقلاب که مرحله‌ای برخوردار از بلوغ فکری و عقیدتی هست پخته‌تر و سنجیده‌تر از گام اول انقلاب، مسیر روشن نقش یابی و اعتلای جایگاه مسجد در تداوم انقلاب را بهتر می‌توان تبیین و تحلیل نمود تا شاید حرکتی ولو کوچک و در حد وسع و توان نگارنده باشد در تشریح اهداف عالیه مسجد که در فحوای بیانیه حضرت ایشان قابل‌بیان و ذکر هست.
امید است در گام دوم با بهره‌گیری اصولی و دقیق (توأم با خرد جمعی) از تجربیات و یافته‌های حاصل از ارزیابی کارکردهای مؤثر و نقش‌های ماندگار و اثربخش مسجد در طول گذشت چهار دهه از عمر انقلاب اسلامی، ضمن حرکت در مسیر دستیابی به مسجد طراز اسلامی، چارچوبی منطقی و برنامهای هدفمند و عمیق تدوین و تهیه شود تا شاهد منزلت و جایگاه مسجد درهم‌آمیختگی، هماهنگی و همکاری (بهره‌گیری از فضای فیزیکی و معنوی مسجد به‌عنوان بستر اصلی فرآیند رشد و تعالی روزافزون نظام اسلامی) با دیگر عناصر و عوامل اثربخش در دسترسی سهل‌الوصول به آرمان‌ها و اهداف عالیه نظام مقدس جمهوری اسلامی بیش‌ازپیش و گذشته باشیم.
در ابتدا بایسته است به جمله‌ای که به‌صورت روشن در این بیانیه در این خصوص آمده است اشاره شود:
«مساجد و فضاهای دینی رونقی بی‌سابقه گرفت. صف نوبت برای اعتکاف از هزاران جوان و استاد و دانشجو و زن و مرد و صف نوبت برای اردوهای جهادی و جهاد سازندگی و بسیج سازندگی از هزاران جوان داوطلب و فداکار آکنده شد.» در راستای فرمایشات مقام معظم رهبری در همین خصوص لازم است ذکر شود که تعدادی زیادی از برنامه‌های معنوی که پیش از انقلاب هیچ سابقه‌ای از آن در سطح مساجد وجود نداشته و اگر هم بود بسیار اندک و شایان توجه نبوده است و در طی این چهار دهۀ انقلاب احیاء و عملیاتی شده‌اند. تنها در حوزۀ دعا و نیایش می‌توان برنامه‌هایی؛ چون دعای عرفه، اعتکاف، دعای از بعید، زیارت عاشورا، دعای توسل، دعای کمیل، دعای ندبه و ... را نام برد که شاهد اجرای هزاران برنامه و با حضور خیل کثیری از مؤمنان به‌ویژه از قشر نوجوان و جوان در سطح مساجد کشور بوده‌ایم. در ادامه تنها به یک برنامه معنوی اعتکاف اشاره می‌کنم: تعداد معتکفان از 16500 نفر در سال 1374 به بیش از 495434 نفر در سال 1388 و تعداد مراکز محل اعتکاف از 100 مرکز در سال 1374 به بیش از 1500 مرکز در این سال افزایش‌یافته است. اگر دقتی به آمار معتکفان در طی این سال‌ها داشته باشیم درخواهیم یافت که در تمامی این دوران، از رشدی بین 15 تا 30 درصد برخوردار بوده است؛ و آمار همین مراسم حسنه اعتکاف در سال گذشته (1396)به میزان قریب به 800 هزار نفر افزایش نشان می‌دهد.
همچنین در دیگر فرازهای این بیانیه، مطالبی وجود دارد که برداشتن گام عملی در اجرای منویات رهبری بدون در نظر گرفتن جایگاه مسجد و بهره‌گیری از فضای آن عملاً دسترسی به آن با مشکل مواجه خواهد شد. از آن میان ذیلاً:
- « ... تنها انقلابی است که یک چلّه‌ی پُرافتخار را بدون خیانت به آرمان‌هایش پشت سر نهاده و در برابر همۀ وسوسه‌هایی که غیرقابل مقاومت به نظر می‌رسیدند، از کرامت خود و اصالت شعارهایش صیانت کرده و اینک وارد دومین مرحلۀ خودسازی و جامعه پردازی و تمدّن‌سازی شده است ...»؛
مقام معظم رهبری مطلع و سرآغاز حرکت در مسیر دوم را ورود انقلاب اسلامی به دومین مرحلۀ خودسازی، جامعه پردازی و تمدن سازی می‌دانند که جایگاه و یکی از وظایف ذاتی و ریشه‌ای و اصلی مسجد، تبیین و عمل به همین موضوع هست و بستر انجام این مهم در مسجد فراهم است. همچنین یکی از محورهای اصلی مباحث مطرح شده توسط مبلغان دینی و روحانیان در مساجد و نیز منابع که در بیان موعظه و خطابه سخنرانی در مسجد انجام می‌گیرد با محوریت خودسازی که زمینه ورود ترویج این مهم به درون جامعه هست و درنهایت این امر مقدمۀ تمدن سازی با نگرش اسلامی در دنیای آینده خواهد بود.
- «برای برداشتن گام‌های استوار در آینده، باید گذشته را درست شناخت و از تجربه‌ها درس گرفت»؛
تجربۀ والایی که مساجد در طول این چلۀ انقلاب در اختیار ما نهاده‌اند این است که هر جا مسجد به‌عنوان محور برنامه‌ها و فعالیت‌های ما قرارگرفته از ضریب موفقیت بالایی برخوردار شده است و در اکثر بحران‌های طبیعی و اجتماعی و ... مسجد نخستین نهادی بوده است که در رفع بحران به وجود آمده و تسهیل سازی امور، پیش‌قدم شده و با عنایت به جایگاهی که این مکان مقدس در میان عامه مردم دارد شاهد مشارکت فعالانۀ آحاد جامعه در برنامه‌های پیش رو و تدارک شده از طرف مسجد در مواجهه با مشکلات بوده‌ایم.
ازاین‌رو لازم است از این تجربۀ ارزشمند نهاد مسجد در تبیین و عملیاتی نمودن اهداف و وظایف تعریف‌شده در گام دوم انقلاب نهایت بهره‌برداری و استفاده به عمل آید. گمان می‌رود یکی از دلایل درخور اعتنا در نبود دسترسی کامل به اهداف عالیه تبیین شدۀ انقلاب در طی این چهار دهه، کم توجهی به خاستگاه اصلی این انقلاب، یعنی مساجد که سرشار از پتانسیل و ظرفیت‌های شگفت‌انگیز هستند، بوده باشد.
- «مدیریت‌های جهادی الهام گرفته از ایمان اسلامی و اعتقاد به اصل «ما می‌توانیم» که امام بزرگوار به همۀ ما آموخت، ایران را به عزت و پیشرفت در همۀ عرصه‌ها رسانید»؛
به‌طورقطع می‌توان گفت مسجد اولین نهادی بود که حتی قبل از انقلاب شعار «ما می‌توانیم» را به واقعیتی ملموس تبدیل کرد و آن زمانی که هیچ یک از تئوریسین‌های برجسته نه‌تنها در ایران بلکه خارج از کشور نیز فکر سرنگونی رژیم شاه را باور و پیش‌بینی نمی‌کردند؛ مساجد با تشکیل هسته‌های متشکل از نیروهای انقلابی بر این تفکر غلط خط بطلان کشید و «ما می‌توانیم» را در عمل به اثبات رساند.
نماد «ما می‌توانیم» جوان‌هایی هستند مؤمن و متعهد که اکثریت‌قریب‌به‌اتفاق آن‌ها از پرورش‌یافتگان دامان همین مساجد بوده و مساجد با تزریق و تقویت روحیۀ خودباوری و تعهد به این عزیزان این نسل پرشور را وارد عرصه‌های مختلف در جامعه اسلامی نموده و آن‌ها نیز با برداشتن گام‌های عملی و اعتقاد قلبی به درون‌زا بودن رشد همه‌جانبۀ توسعه کشور، تحقق شعار «ما می‌توانیم» را به منصه ظهور رساندند.
- «مشارکت مردمی را در مسائل سیاسی مانند انتخابات، مقابله با فتنه‌های داخلی، حضور در صحنه‌های ملّی و استکبارستیزی به اوج رسانید و در موضوعات اجتماعی مانند کمک‌رسانی‌ها و فعالیت‌های نیکوکاری که از پیش از انقلاب آغاز شده بود، افزایش چشمگیر داد. پس از انقلاب، مردم در مسابقۀ خدمت‌رسانی در حوادث طبیعی و کمبودهای اجتماعی مشتاقانه شرکت می‌کنند.»
یکی از ویژگی‌های مسجد از آغاز شکل‌گیری آن از صدر اسلام تابه‌حال جاری بودن سنت حسنه مشارکت فعالانه مردم در تمام مراحل آن؛ از آن گونه تهیه زمین و ساخت مسجد، اجرای برنامه‌های متنوع و نیز تأمین هزینه‌های جاری و برنامهای و ... بوده است. بعد از انقلاب اسلامی نیز علاوه بر نوع مشارکت‌هایی که قبل از انقلاب صورت می‌گرفت فعالیت‌ها و برنامه‌های جدیدی همچون حضور فعال در امور سیاسی و انتخابات (اعلام برنامه کاندیداها در مساجد و نیز قرار دادن صندوق آرا در آنجا) و اجرای ویژه‌برنامه‌ها و موضع‌گیری‌های سیاسی در مواجهه با تحولات داخلی، منطقه‌ای و جهانی و استمرار مبارزه با استکبار جهانی، افزایش چشمگیر حجم کمی و کیفی امکانات جمع‌آوری‌شده از سوی مساجد در کمک و پشتیبانی از مناطق آسیب‌دیده از حوادث طبیعی و کمک به مستمندان و مساکین، رفع مشکلات مبتلابه برخی از مردم نیازمند و بسیاری موارد دیگر از این نوع فعالیت‌های مشارکتی (که به جهت جلوگیری از اطاله کلام از ذکر آن‌ها خودداری می‌شود) مؤید نقش مشارکت آمیز گستردۀ اهالی مؤمن در بستر مساجد در طول چهار دهه از عمر انقلاب اسلامی بوده است.
- نماد پر ابهت و باشکوه و افتخارآمیز ایستادگی در برابر قلدران و زورگویان و مستکبران جهان و در رأس آنان آمریکای جهان خوار و جنایت‌کار، روزبه‌روز برجسته‌تر شد.»
اگر به فضای عمومی جریانی که به شکلی مستمر و هدفمند در تمام این چهل سال، عَلَم مبارزه با استکبار را بااقتدار برافراشته نگه‌داشته نظری دقیق داشته باشیم درخواهیم یافت که عقبه و ریشه این جریان برخاسته از فضای مسجد است که در قالب وعظ و سخنرانی و صدور بیانیه و راهپیمایی و ... همراه با ترغیب آحاد جامعه به‌ویژه اهالی مسجد صورت می‌گیرد. این امر موجب شده است تا مسجد به نماد ایستادگی و تسلیم‌ناپذیری و صیانت و پاسداری از آرمان‌های انقلاب اسلامی مشهور شود.
- «مهم‌ترین ظرفیت امیدبخش کشور، نیروی انسانی مستعد و کارآمد با زیربنای عمیق و اصیل ایمانی و دینی است ... و جمع چشمگیر جوانان محقق و اندیشمندی که به آفرینش‌های علمی و فرهنگی و صنعتی و غیره اشتغال دارند؛ این‌ها ثروت عظیمی برای کشور است که هیچ اندوختۀ مادی با آن مقایسه نمی‌تواند شد.»
ظرفیت و توانمندی بالای مسجد در تربیت صحیح و هدفمند اهالی و مخاطبانش امری به‌وضوح مشخص و انکار نشدنی است. زمینه‌های کشف و رشد استعدادهای نوجوانان و جوانان با به‌کارگیری آن‌ها در فعالیت‌های متنوع و متکثر مرتبط با حوزه فعالیت‌های مسجد دارد - خوشبختانه از گستردگی زیادی نیز برخوردار است- بر همگان روشن است؛ و این مهم با نهادینه‌سازی این روند رشد و تقویت استعدادها تا مراحل دانشگاهی و حتی زمان پذیرش مشاغل نیز ادامه دارد. یکی از رموز موفقیت پرورش نیروی مستعد انسانی در مسجد این است که مساجد علاوه بر فراهم‌سازی زمینه‌های مشارکتی آن‌ها در فعالیت‌های اجرایی در آن، برنامه آموزش‌های غیررسمی نیز هست که مساجد در کنار آموزش رسمی وزارت آموزش‌وپرورش، به آن‌ها ارائه می‌دهند و این امر موجب آموزش و یادگیری مضاعف و گسترده و فراگیرتر شده است؛ به همین دلیل است که مسجدی‌ها اطلاعات و آگاهی‌هایشان همواره افزون‌تر از غیر مسجدی‌ها است. امروزه اگر نگاهی به اصالت و گذشته نخبگان و اشخاص موفق در آفرینش آثار در حوزه‌های مختلف علمی، فرهنگی و صنعتی داشته باشیم، مشخصاً به افراد زیادی از این عزیزان برخورد خواهیم کرد که حضوری فعال (در اوان نوجوانی و جوانی) در مسجد داشته و پرورش‌یافته این مکان مقدس هستند. امید می‌رود این پتانسیل عظیم مساجد در تربیت و پرورش نیروهای مستعد انسانی در گام دوم افزون‌تر و جامع‌تر شود.
- «اما پیش از همه‌چیز، نخستین توصیۀ من امید و نگاه خوش‌بینانه به آینده است. بدون این کلید اساسیِ همۀ قفل‌ها، هیچ گامی نمی‌توان برداشت.»
یکی از نکات مهمی که هموار در امر تعلیم و آموزش مفاهیم دینی توسط متولیان مسجد به اهالی آن ارائه می‌شود تزریق و نهادینه‌سازی فضای امید به آینده است که ریشه و اصل این مهم در موضوع انتظار فرج و نگاه امیدبخش به رهایی مستضعفان مظلوم از ظلم و ستم استکبار و ظالمان هست. همچنان که در آیۀ 5 از سورۀ قصص این نوید به مؤمنان از سوی خداوند متعال داده‌شده است: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّه وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ»؛ ما مي‌خواهیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم. موضوع انتظار و امید در میان مسلمانان به‌ویژه تشیع از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است؛ به‌خصوص بیان این نکتۀ مهم ضروری است که یکی از مکان‌های اصلی ترویج تفکر امید و انتظار مساجد هستند. ذکر مکرر و روزانۀ دعای فرج در مسجد امری بدیهی و روشن است که این امر نقش بسزایی در نهادینه‌سازی فرهنگ انتظار و امید در میان اهالی مسجد و درنهایت در تمام سطوح و لایه‌های جامعه داشته و همواره نگرش و نگاه خوش‌بینانه‌ای را در فضای جامعه اسلامی رونق و گسترش خواهد داد. جز مسجد کمتر مکانی را می‌توان یافت که خمیرمایه و ظرفیت این مسئلۀ مهم را داشته باشد و بستر امیدبخشی را در میان مردم فراهم و مهیا سازد.
توصیه‌های مهم مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب:
- «علم و پژوهش: دانش، آشکارترین وسیلۀ عزت و قدرت یک کشور است ... ولی اینک مطالبۀ عمومی من از شما جوانان آن است که این راه را با احساس مسئولیت بیشتر و همچون یک جهاد در پیش گیرید. سنگ بنای یک انقلاب علمی در کشور گذاشته‌شده و این انقلاب، شهیدانی از قبیل شهدای هسته‌ای نیز داده است. به پا خیزید و دشمن بدخواه و کینه‌توز را که از جهاد علمی شما به شدت بیمناک است ناکام سازید.»
همچنان که می‌دانیم دین اسلام از دو بال علم و معرفت برخوردار بود؛ به همین دلیل رسول گرامی اسلام (ص) بیش از همه نظامات اجتماعى جدید و قدیم و همۀ ادیان و شرایع، مسلمانان را به فراگیرى علم و دانش تشویق و ترغیب نموده و براى پىریزى فرهنگ و تمدنى قوى، تحصیل علم را بر هر زن و مرد مسلمان واجب کرده است. در این میان محل پایه‌گذاری و پرواز این دو عنصر از آغاز تابه‌حال مسجد بوده است. این روند پس از پیروزی انقلاب اسلامی شکلی فزون‌تر ونیز ابعادی گسترده‌تر به خود گرفته است؛ و طرح مباحث معرفتی و علمی در قالب آموزش‌هایی برای عموم ارائه شده است. تأسیس صدها کتابخانه شبستانی و باز و عمومی در سطح مساجد و ورود ده‌ها هزار کتاب و محتوای علمی در زمینه‌های مختلف مرتبط، تشکیل هزاران حلقه علمی به خصوص با شرکت نوجوانان و جوانان، بنای ده‌ها سالن مطالعه، اجرای چندین پروژه مطالعاتی و پژوهشی با همکاری نخبگان و اندیشمندان فعال مسجدی و تشکیل بیش از 24 هزار کانون فرهنگی و هنری در جوار مساجد با عضوبیت بیش از 2 میلیون نوجوان و جوان و ... همگی نشان از جهاد علمی فراگیر در گستره مساجد کشور در طول چهار دهه از انقلاب اسلامی دارد.
- معنویت و اخلاق: معنویت به معنی برجسته کردن ارزش‌های معنوی از قبیل اخلاص، ایثار، توکل، ایمان در خود و در جامعه است و اخلاق به معنی رعایت فضیلت‌هایی چون خیرخواهی، گذشت، کمک به نیازمند، راست‌گویی، شجاعت، تواضع، اعتمادبه‌نفس و دیگر خلقیات نیکو است. معنویت و اخلاق، جهت دهندۀ همۀ حرکت‌ها و فعالیت‌های فردی و اجتماعی و نیاز اصلی جامعه است؛ بودن آن‌ها، محیط زندگی را حتی با کمبودهای مادی، بهشت می‌سازد و نبودن آن حتی با برخورداری مادی، جهنم می‌آفریند.
از میان کارکردهاى متنوع مساجد، کارکرد عبادی (معنوی) و اخلاقی از اصلی‌ترین آن‌ها محسوب می‌شود؛ چراکه نقش مسجد به‌عنوان جایگاهی عبادی و محلى براى پرستش و سجده و کرنش در مقابل پروردگار بزرگ است؛ بنابراین اصولاً ساختار معنوى و محتوایى کارکردهاى مسجد به‌گونه‌ای است که نهایتاً به بارورى اخلاقى و روحى و اخلاص و طهارت نفس انسانى مىانجامد. یکی از ویژگی‌های مسجد بعد از انقلاب اسلامی، احیای مجدد بسیاری از کارکردهای فراموش‌شده بود که کارکرد اخلاقی و معنوی یکی از آن‌ها هست. طی گذشت چهل سال از انقلاب بسیاری از واژه‌های اخلاقی و معنوی چه در کوران انقلاب و چه در دوران دفاع مقدس تقویت‌شده و به منصه ظهور رسیده است که دلایل و ریشۀ مفاهیمی همچون ایثار، ازخودگذشتگی، ایمان و اخلاق‌مداری و ارزش‌مداری غالباً در فضای مساجد هست.
- «اقتصاد: اقتصاد یک نقطۀ کلیدیِ تعیین‌کننده است. اقتصاد قوی، نقطۀ قوت و عامل مهم سلطه ناپذیری و نفوذناپذیری کشور است و اقتصاد ضعیف، نقطۀ ضعف و زمینه‌‌ساز نفوذ و سلطه و دخالت دشمنان است. فقر و غنا در مادیات و معنویات بشر، اثر می‌گذارد.»
مهم‌ترین تأثیر مسجد در حوزۀ اقتصادی که از عمق اثربخشی بالایی برخوردار است بیشتر از طریق موعظه و نصیحت و نیز بیان احکام خریدوفروش و انجام کارهاى اقتصادى صورت مىگیرد و نیز تأکید فراوان حضرت رسول اکرم (ص) و ائمه هدى (ع) مبنى بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و نیز انجام دادن کار اقتصادى فقط باهدف رضایت خداوند و رفع حوائج و نیاز مسلمانان و نه در نظر گرفتن انگیزه مادى و سودجویانه بوده است که همۀ این‌ها زمینههایى در جهت ایجاد رقابت سالم و تأثیر درروند معاملات و کارهاى اقتصادى هستند. توجه وافر به همین رویکرد اقتصادی مسجد را بعد از انقلاب بیش از گذشته شاهد بوده‌ایم. در این دوران به‌ویژه در فضای مسجد شاهد عنایت جدی و سفارش مؤکد مبلغان و سخنرانان به بحث کار اقتصادی سالم برای عموم مخصوصاً اهالی مسجد بوده‌ایم. در کنار این رویکرد نرم‌افزاری و معنویت افزای مسجد، شاهد اقدامات عملی در بحث اقتصاد مقاومتی و عملیاتی شدن کارهای جهادی هستیم که بخش عمده آن با محور اقتصاد خرد و محلی است توسط نوجوانان و جوانان بسیجی که پایگاه اصلی آن‌ها در مساجد هست و عمده‌ترین هدف آن تقویت اقتصاد کشور و کاهش فقر بوده است.
- «عدالت و مبارزه با فساد: این دو لازم و ملزوم یکدیگرند.»
توجه به موضوع عدالت در فضای مسجد آن‌قدر مهم است که در احکام اسلامی یکی از شرایط اصلی امام جماعت را برخورداری از عدالت می‌دانند. همین امر مهم خود زمینه‌ای برای بسط نگاه عدالت محور در دیگر فعالیت‌ها و برنامه‌های مساجد است. پرداختن به مسئلۀ عدالت یکی از معیارها و موضوعات مهم در میان آموزه‌های دینی است که عمدتاً در فضای مسجد توسط مبلغان و واعظان طرح و بحث می‌شود. در طول چهل سال بعد از انقلاب با توجه به حاکمیت نگاه دینی، مقولۀ عدالت بسیار جدی‌تر از گذشته در محیط مساجد به میان گذاشته‌شده است. شاید یکی از دلایل عمده در گسترش نسبی مباحث مربوط به عدالت در میان جامعه طرح اولیه آن در مساجد باشد. شایان توجه است که به هر میزان عدالت در جامعه بسط و گسترش یابد پدیده زشت و مذموم فساد نیز روند کاهشی خواهد داشت. همواره جریان عدالت و مبارزه با فساد از محیط و دایرۀ مسجد به دیگر سطوح و لایه‌های جامعه نفوذ و گسترش می‌یابد.
- استقلال و آزادی: استقلال ملی به معنی آزادی ملت و حکومت از تحمیل و زورگویی قدرت‌های سلطه‌گر جهان است؛ و آزادی اجتماعی به معنای حق تصمیم‌گیری و عمل کردن و اندیشیدن برای همۀ افراد جامعه است؛ و این هر دو ازجملۀ ارزش‌های اسلامی‌اند و این هر دو عطیۀ الهی به انسان‌هایند و هیچ‌کدام تفضل حکومت‌ها به مردم نیستند.»
با اهتمام به اینکه کانون و هستۀ اولیه شکل‌گیری و انتشار شعار معروف «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» که از سوی رهبران انقلاب ترسیم و ریل‌گذاری شده و توسط انقلابیون در زمان جنبش اسلامی مردم ایران سر داده می‌شد از فضای مساجد بود به‌تبع حفظ و استمرار و نیز برداشتن گام‌های عملی در راستای نهادینه‌سازی و تعمیق بخشی آن بعد از پیروزی انقلاب نیز کماکان بر عهده همان نیروهای انقلابی جریان سازی می‌شود. همچنان که شاهدیم در تمام این چهل سال همواره این شعار از سوی راهپیمایی‌های هدایت‌شده از مساجد کشور در مناسبت‌های مختلف مکرر یادآوری شده است که گواهی بر پایایی و مانایی این شعار که برخاسته از آرمان‌های اصیل انقلاب و نیز هم‌راستا با منویات بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) هست.
- سبک زندگی: سخن لازم دراین‌باره بسیار است. آن را به فرصتی دیگر وامی‌گذارم و به همین جمله اکتفا می‌کنم که تلاش غرب در ترویج سبک زندگی غربی در ایران، زیان‌های بی جبران اخلاقی و اقتصادی و دینی و سیاسی به کشور و ملت ما زده است؛ مقابله با آن، جهادی همه‌جانبه و هوشمندانه می‌طلبد که باز چشم امید در آن به شما جوان‌ها است.»
با عنایت به ذکر مطالب اشاره شده و قبول جایگاه بلند و رفیع دین اسلام در ارائه بهترین و جامع‌ترین سبک زندگی برای جوامع انسانی جهت دستیابی به اهداف عالیه الهی و انسانی ترسیم‌شده برای کمال و سعادت بشر، انتخاب مسجد به‌عنوان بستر و پایگاه ارائه‌کننده و مروج و بسط دهنده سبک زندگی برگرفته از آموزه‌ها و مفاهیم اسلامی انکار ناپذیر و بدون چشم‌پوشی است؛ چراکه هم‌زمانی تأسیس مسجد و تشکیل جامعۀ اسلامی با هجرت آن حضرت در مدینه، همواره نشان از نقش بی‌بدیل آن در نهادینه‌سازی و تعمیق بخشی رفتارهای دینی برای تازه‌مسلمانان مهاجر و انصار و نیز تشریح سبک نوین زندگی و حیات اسلامی و همچنین تغییر رفتارها و شیوۀ زندگی جاهلیت و غیردینی است.
همچنان که شاهد بودیم در طول گذشت چهار دهه از انقلاب شکوهمند اسلامی، مساجد علاوه بر اینکه نقش خود را به‌عنوان یک‌نهاد موفق اجتماعی در طول حیات ارزشمند خویش به‌خوبی ایفا نموده‌اند بلکه به‌صورت فردی نیز زمینۀ تمسک و بهره‌مندی از رفتارهای اجتماعی، شخصی و خانوادگی و همچنین بهره‌مندی از سبک و سیاق زندگی معنوی و اسلامی در این امور را از طریق مبلغان، روحانیان و عالمان وارسته دینی در قالب سخنرانی، وعظ و خطابه در منابر مساجد فراهم کرده‌اند که یکی از عناصر و اجزای مهم مساجد در انتقال پیام‌ها محسوب می‌شوند. علاوه بر آن، عمده محتوای متون و منابعی که توسط آنان بهره‌برداری می‌شد آیات، احادیث و روایات برگرفته از سخنان گهربار پیشوایان، بزرگان و عالمان دینی است و بسیاری از این مباحث به امور مربوط به سبک و شیوۀ زندگی یک فرد مسلمان و چگونگی برگزیدن رفتاری مناسب و شایسته برای زندگی در یک جامعۀ اسلامی هست که در فضای مسجد انجام می‌گرفت.
والسّلام