به گزارش پایگاه تخصصی مسجد؛ سال ۹۸ در حالی آغاز شد که رهبر انقلاب بیانیه گام دوم انقلاب را برای تببین آینده انقلاب اسلامی صادر کردند. آنچه که مسلم است در بیانیه گام دوم انقلاب، نسل جدید جایگاه ویژهای دارد. اما نسل جدید متعهد در کجا و توسط چه کسانی تربیت میشوند؟ ویژگی آنها چیست؟ قطعاً در انقلابی که از مسجد برخاسته، بهترین محل تربیت نیروی انقلابی نیز مسجد است. امام جماعت به عنوان مدیر طبیعی مسجد، نقش اصلی را در تربیت این نیروی انقلابی برعهده دارد. لذا انتخاب و گزینش این مدیر و معلم در مسجد، امری دقیق، هوشمندانه و خطیر است. در ادامه یادداشتی با همین موضوع به قلم محمدعلی موظف رستمی، نویسنده، محقق و پژوهشگر در حوزه مسجد، تقدیم میشود.
نقش محوری و اصلی امام جماعت در مدیریت مسجد و نقش بیبدیل وی در رونق و فعالسازی کارکردهای متنوع و متکثر آن بر همگان واضح و مبرهن است، چنانکه این مهم نیز به صراحت در روایتی از سوی نبی مکرم اسلام (ص) بدان اشاره شده است:«أفضل الناس فى المسجد الإمام ثم الموذّن ثم من على یمین الإمام»؛ برترین افراد در مسجد امام است، بعد مؤذن و پس آنکسی که بر سمت راست امام نماز مى گذارد (کنزل العمال، ج 7، ص 586).
با عنایت به نقش امام جماعت در مدیریت مسجد و مشخص شدن جایگاه واقعی و اثربخش امامان مساجد در تبیین دقیق معارف اسلامی و توأم با ضریب موفقیت بالا در مدیریت مسجد، شایسته است ساز و کارها و تمهیداتی را فراهمسازیم تا بتوانیم حداکثر بهرهوری و استفادۀ بهینه را بدون کم و کاست از این افراد داشته باشیم. با یک بررسی آسیب شناسانه در این موضوع مهم و نیز کنکاش و واکاوی در چگونگی و کیفیت انتخاب امام مسجد مشخص میشود که در اغلب موارد به دلیل نداشتن مشارکت فعال اهالی مسجد و نمازگزاران در انتخاب امامان مساجد با چالش و مشکلاتی مواجه هستیم. باید در انتخاب امام مسجد بهگونهای عمل کنیم که ضمن رعایت شرایط و ویژگیهای لازم مطرحشده در احکام شرعی و عرفی و نیز قوانین و مقررات حاکم بر جامعۀ اسلامی، هیچگونه خلل یا خدشهای در اصل انتصاب توسط مراکز ذیربط بهخصوص مراکز رسیدگی به امور مساجد وارد نشود؛ بنابراین میتوان با اندکی برنامهریزی و کار کارشناسی و اصولی، زمینه مشارکت فعالانه مردم را در این انتخاب (با رعایت سایر موارد و موازین قانونی و شرعی) فراهم ساخت.
اصل حضور مردم در مدیریت مشارکتی مسجد از همان آغاز شکلگیری آن توسط نبی مکرم اسلام (ص) بنیانگذاری شده و این روند در طول تاریخ مسجد تا به امروز نیز (هرچند با شدت و ضعف در مقاطع مختلف زمانی) مراعات شده است. اگر نگاهی به تاریخچه ساخت و نگهداری مساجد در طول تاریخ بیندازیم، درمییابیم، عمدتاً خود مردم بودند که با هدف کسب رضایت الهی و بدون هیچ انگیزۀ مادی بهترین ذوقهای هنری و ابتکارات بدیع را در مساجد به کار میبردند و در ساخت آنها چنان با دقت و ظرافت کار میکردند که شاید برای منازل و خانههای شخصی خویش این میزان حساسیت را به کار نبردهاند. وجود مساجد تاریخی، باسابقۀ چندین قرن مؤید این ادعاست؛ چراکه پس از گذشت هزاران سال هنوز از استحکام بالایی برخوردار بوده و از نظر تزئینات و زیبایی و هنر بر تارک جهان هنر میدرخشند؛ و در ادامه نیز بعد از بنای مسجد کلیه هزینههای جاری، برنامهای و نگهداشت فیزیکی آن را برعهدهگرفته و به نحو احسن و بهصورت مطلوب به انجام رساندند.
در حال حاضر انتصاب ائمه جماعات به شیوههای مختلف زیر صورت میگیرد:
- برخی مساجد که در هدایت معنوی و پشتیبانی از سوی برخی از مراجع هستند؛ امام اینگونه مساجد از طریق دفاتر مراجع معرفی و منصوب میشوند؛
- تعدادی دیگر از مساجد هستند که در وقف و تولیت اشخاص و خانوادههای خاصیاند و از زمانهای گذشته تاکنون نیز توسط وراث آنها اداره و پشتیبانی میشوند. معمولاً امام جماعت مسجد نیز توسط آنها انتخاب و مشغول به فعالیت میشود. اینگونه مساجد توسط عموم مردم ساخته نمیشود، بلکه معمولاً یک فرد خیّر از طریق وقفِ زمین و با دارایی خویش آن را میسازد و خودش بهعنوان متولی، یا فردی از طرف وی اداره آن مسجد را بر عهده میگیرد و بعدها نیز به فردی که از سوی ایشان تعیین میشود، اداره و مدیریت میشود. عموماً ادارۀ اینگونه مساجد توسط افراد یا خانوادهای خاص هست. هرگاه مسجد دارای موقوفاتی باشد و واقف برای آن متولی یا ناظری تعیین نماید، تعیین او در این زمینه کاملاً دارای اعتبار شرعی است؛ زیرا مفاد قاعده «الوقوف علی حسب ما یوقفها اهلها» (الکافی، ج 7، ص 37) بیهیچ اشکالی موقوفات مسجد را نیز همچون دیگر موارد وقف، شامل میشود (آیین مسجد، ج 3)؛
- مساجد تاریخی نیز تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی قرار دارند. ائمه جماعات اینگونه مساجد با نظر و هماهنگی این سازمان انتخاب میشوند؛
- برخی مساجد نیز هستند که در محدوده مالکیت و مدیریت برخی از نهادها و دستگاههای اجرایی نیروهای نظامی و انتظامی مراکز آموزشی و تجاری صنعتی و تولیدی و ... قرار دارند که بهطور طبیعی انتخاب ائمه جماعات آنها نیز با هماهنگی آن مراکز صورت میگیرد؛
- دسته آخر مساجد عمومی هستند. در کنار مساجد ذکرشده در بالا، تعدادی از مساجد در کشور وجود دارند که به مساجد عمومی و محلی معروف بوده و اینگونه از مساجد ازنظر کمی، اکثریتقریببهاتفاق از مساجد را در گستره کشور تشکیل میدهند و آنها نیز از سوی مردم و در قالب هیئتامنا مدیریت میشوند؛ که محور بحث این جستار حول این مساجد میچرخد. این مساجد توسط مردم ساخته میشوند و کلیه مراحل ساخت و نگهداری آن با نظارت و مدیریت مردم انجام میگیرد. اینگونه مساجد یا ممکن است دارای موقوفات خاص خودشان باشند که از درآمد حاصل از آن برای ساخت و نگهداری مساجد استفاده میشود یا ممکن است بدون موقوفه بوده و از طریق کمکهای مردمی ساخته شوند؛
هدف از طرح این موضوع، کنکاش در خصوص این گروه از مساجد است که توسط مردم پشتیبانی و حمایت میشوند. هرچند مساجدی که بیشتر در نقاط شهری بوده و تحت نظارت و سازماندهی مراکزی؛ همچون مراکز رسیدگی به امور مساجد، سازمان اوقاف، سازمان تبلیغات و دیگر نهادهای مسئول قرار دارند، ولی مساجد روستایی بهطور غالب کمتر تحت نظارت این نهادها بوده و انتخاب ائمه جماعات را خود اهالی روستا و هیئتامنای مسجد از میان طلاب و روحانی محل که در حوزههای علمیه مشغول به تحصیل بوده و آشنایی و ارتباط نسبی و سببی با اهالی روستا دارند انتخاب میشوند.
بنا بر این هدف اصلی ارائه این پیشنهاد موارد زیر هست:
- برای مساجدی است که در شهرها، بخشها و مراکز شهرستانها و استانها قرار داشته و غالباً از مخاطبان نسبتاً مناسبی برخوردار هستند؛
- ایجاد روند برنامهریزیشده در افزایش مدیریت مشارکتی هیئتامنا و نمازگزاران که ماحصل نتیجۀ این عمل، اظهار رضایت نمازگزاران از انتخاب امام مسجد و درنهایت افزایش مخاطبان مسجد خواهد بود؛ چراکه از دیدگاه اسلام، مشارکت موجب بهره گرفتن از توانمندی دیگران میشود. همچنین روحیه اعتماد و خودباوری را تقویت میکند و نشاط و آرامش درونی را افزایش میدهد. مشارکت یک مفهوم بنیادی در بررسی انگیزش است. مشارکت، حرکتی آگاهانه، فعال، آزاد و با مسئولیت است. این حرکت بهگونهای است که شهروندان احساس میکنند متعلق به جامعهاند و حقیقتاً گردانندگان اصلی خودشان هستند.
توضیح:
روندی که در حال حاضر در انتخاب ائمه جماعات مساجد بهویژه در تهران و برخی دیگر از استانهای بزرگ در حال انجام است بدین گونه است که باید درخواستی از سوی هیئتامنا مساجد به مراکز رسیدگی به امور مساجد ارسال شود. این مراکز در ابتدا نظر هیئتامنا را مبنی بر اینکه آیا کسی را برای امام جماعت مدنظر دارند، جویا میشوند. اگر روحانی معرفیشده از سوی هیئتامنا دارای شرایط مصرّح در آییننامه مرکز رسیدگی به امور مساجد باشد او را میپذیرند. باوجوداین، گسترۀ انتخاب همچنان محدود و معدود باقی میماند. اگر ما بتوانیم روندی نو و سازوکاری تازه تعریف کنیم و دامنۀ انتخاب را وسیعتر ببینیم بهطورقطع ائمه جماعاتی با مشارکت مراکز رسیدگی به امور مساجد و هیئتامنای مساجد انتخاب خواهند شد که از شرایط، مزایا و ویژگیهای بهتری برخوردار خواهند بود و ضریب موفقیت آنها در سایه تعامل و همکاری دوسویه ایجادشده (بین مراکز و هیئتامنا) خیلی بیشتر خواهد شد و شاهد مسجدی فعال و موفق خواهیم بود و در این صورت است که هیئتامنا در موضوع انتخاب ائمه جماعات کاملاً دخالت داشته و نسبت به ایشان بیشتر مسئولیتپذیر خواهند بود؛ چون بخشی از مسئولیت انتخاب و مشارکت در معرفی شخص امام جماعت را متقبل میشوند. با این روند بهطورقطع در آینده همکاری و تعامل بیشتری را با ایشان خواهند داشت؛ بهگونهای که با تشریکمساعی و کمک فعالانه و داوطلبانه مانع بروز مشکل در ادارۀ مسجد خواهند شد و بسترهای لازم جهت موفقیت امام جماعت را نیز فراهم خواهند ساخت.
پیشنهاد:
شایسته است باهدف زمینهسازی جهت افزایش مشارکت هیئتامنا در انتخاب ائمه جماعات و (نهایتاً مدیریت بهینه مساجد) مراکز رسیدگی به امور مساجد سازوکاری را فراهم سازند تا این روند شکل عملیاتی و اجرایی به خود گیرد که در همین ارتباط مراحل ذیل پیشنهاد میشود:
بستری در شبکۀ اینترنتی یا فضای مجازی از طریق طراحی و برنامهریزی برای ساخت و راهاندازی سایت فراهم شود تا ائمه جماعات آمادۀ استقرار در آن معرفی شوند. لازم به ذکر است که در صورت نبود امکانات طراحی سایت یا به دلایل ملاحظات حفاظتی و بنا به هر دلیل دیگر، امکان معرفی از طریق سامانه شبکه اینترنتی فراهم نباشد، فضایی بهصورت فیزیکی تعیین شود و پروندههایی از روحانیان آمادۀ پذیرش مسئولیت امام جماعت در آن نگهداری شود تا به هیئتامنای درخواستکننده ارائه و معرفی شوند؛
در این فضا کلیه روحانیانی که آمادگی و شرایط لازم را برای پذیرش مسئولیت امام جماعت مسجد دارند بهطور کامل معرفی شوند؛شناسنامۀ کاملی از اطلاعات روحانی داوطلب برای امامت جماعت مسجد؛ مانند اطلاعات عمومی و اختصاصی تدوین و درج شود بهویژه اطلاعاتی همچون
الف. مدرک دانشگاهی و سطح حوزوی؛
ب. میزان توانایی علمی؛
ج . توانایی در فن خطابه و وعظ؛
د . میزان تسلط به زبانهای خارجی؛
هـ . کار در رشتههای ورزشی؛
و . نوع زبان مادری؛
ز . آدرس محل سکونت؛
ح . میزان تجربۀ تبلیغاتی؛
ط . مدتزمان مسئولیت امام جماعت در دیگر مساجد؛
ی . نوع تخصص حوزوی؛
ک . دیگر تخصصهای فنی و حرفهای؛
ل . آشنایی به شبکۀ اینترنت و فضای مجازی؛
م . سابقۀ تدریس در مدارس، دانشگاه و حوزههای علمیه؛
ن . میزان تسلط به دیگر زبانها و لهجههای کشور (کردی، لری، آذری، بلوچ، مازنی، گیلکی و ...)؛
س . طلبۀ سادات یا شیخ؛
ع . مستأجر یا مالک؛
ف . برخورداری از وسیله نقلیه شخصی؛
ص . تعداد فرزندان؛
و اطلاعات دیگری که در همین ارتباط موردنیاز هست.
هیئتامنای مساجدی که درخواست امام جماعت مسجد را دارند با مراجعه به سایت (در صورت طراحی سایت موردنظر) و در غیر این صورت با حضور در مراکز رسیدگی به امور مساجد با ملاحظه و رؤیت پروندههای روحانیان آمادۀ پذیرش بهعنوان امام جماعت مسجد و بامطالعۀ دقیق اطلاعات موجود درجشده در آن، دو سه نفر از روحانیانی را که با توجه به وضعیت مسجد شرایط لازم را دارند به ترتیب اولویت تعیین میکنند؛
در گام بعدی با هماهنگی کارشناسان مراکز رسیدگی به امور مساجد، جلساتی بین هیئتامنا و روحانیان منتخب برگزار میشود و شرایط و خواستههای طرفین بهصورت رودررو و چهره به چهره مطرح میشود. در صورت توافق هر دو طرف و قبول شرایط طرفین، روحانی اولویت اول انتخاب، در غیر این صورت با روحانی اولویت بعدی گفتوگو صورت میگیرد؛
بعد از توافق طرفین بهصورت موقت - حداکثر یکماهه- امام جماعت شروع به اقامۀ نماز جماعت و اجرای برنامههای تبلیغی در مسجد موردنظر میکند. درصورتیکه برنامهها طبق روال پیشبینیشده تأیید و صحت توافقات انجامشده قبلی باشد احکام طولانیمدت با تأیید هیئتامنا برای ایشان صادر میشود.
مزایای اجرایی شدن پیشنهاد:
یکی از محسنات و مزایای اینگونه انتخاب، مشارکت فعالانه و حضور رسمی هیئتامنا در تعیین امام جماعت خواهد بود که در سایۀ این مشارکت شاهد همکاری و تعامل بیشازپیش با ایشان در محیط مسجد خواهیم بود. در این شیوه هم جایگاه مرکز رسیدگی به امور مساجد حفظ خواهد شد (در راستای وظایف قانونی خویش ائمه جماعات حائز شرایط را معرفی خواهد کرد) و هم برای هیئتامنا شأن و شخصیت قائل خواهیم شد و هم منزلت امام جماعت حفظ خواهد شد و نظرات و خواستههایی را که از هیئتامنا در ذهن دارد بهصورت شفاف و روشن بیان خواهد نمود و بهعنوان مطالبۀ جدی خود، برای انجام احسن امور در نظر گرفتهشده همواره در طول خدمت تبلیغی در مسجد، مدنظرِ هیئتامنا قرار خواهد گرفت و در صورت بیتوجهی - خداینکرده- در آینده با تذکر توافقات بهعملآمده در سریعترین زمان موارد رفع خواهد شد؛
برخورداری از حداکثر رضایتمندی طرفین در انجام احسن امور مربوط به مسجد. با توجه به اینکه این میزان رضایتمندی رابطۀ مستقیم با موفقیت مسجد دارد هر چه قدر میزان رضایتمندی افزایش یابد موفقیت مسجد افزایشیافته و بالعکس؛
چون انتخاب امام جماعت که بهعنوان مدیر مسجد نیز محسوب میشود از حداکثر مقبولیت توسط نمایندگان اهالی مسجد که همانا هیئتامنا هستند برخوردار است؛ درنتیجه از کارایی بیشتری در حوزۀ وظیفۀ ذاتی خویش برخوردار خواهد بود؛
در اینگونه مساجد شاهد کمترین اختلاف و تشتت در مدیریت مسجد خواهیم بود؛ چون در صحبتهایی که بین طرفین انجامگرفته و کلیه دغدغهها و مسائل قبلاً مطرح و حلشده است؛ و درنهایت به اتفاقنظر مرضیالطرفین رسیدهاند؛ درنتیجه در انجام مدیریت مسجد با چالش جدی در ادامه راه مواجه نخواهند شد؛
امام جماعت این مساجد چون با شناخت کافی و وافی از وضعیت موجود، مشکلات و کمبودهای احتمالی و امکانات سختافزاری، نرمافزاری و منابع انسانی این مسئولیت خطیر را پذیرفته است با عزمی راسختر و آگاهی و اطلاع لازم برای محدودیتها و مشکلات برنامهریزی خواهد کرد؛
شاهد انسجام، هماهنگی و وحدت رویه در اعمال مدیریتی، مشارکتی و تعاملی در فضای مسجد خواهیم بود؛
با توجه به اینکه در زمان انتخاب امام جماعت نوع تخصص و دانش و ظرفیت ایشان در نظر گرفته میشود؛ درنتیجه نگاه تخصصی در مدیریت مسجد ایجادشده و از پتانسیلهای موجود انسانی و فیزیکی در مسجد به نحو مطلوب و بهینه استفاده خواهد شد.
منابع و مآخذ:
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علیاکبر، آخوندی، محمد، ج 7، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.
متقی هندی، علا الدین علی بن حسام، کنزل العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 1، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1419 ق.
مجله مسجد، شماره 69، نشر مرکز رسیدگی به امور مساجد.
موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد، موظف رستمی، ج 3، تهران: انتشارات گویه، 1380.