به گزارش پایگاه تخصصی مسجد، تاریخ تأسیس این مسجد به سال 698 میلادی بر می گردد که به دستور حسان بن نعمان بنا شد و عبید الله بن الحبحاب در سال 732 میلادی بنای آن را به اتمام رساند.
مسجد جامع زیتونه دومین مسجد قدیمی شهر تونس بعد از مسجد عقبه بن نافع است. مساحت آن 5 هزار متر مربع و دارای 9 درب است. در سالن داخلی آن 184 ستون وجود دارد که از موزه باستانی کارتاژ (شهری باستانی در شمال آفریقا ) آورده شده است. از این مسجد سالیانی دراز به علت اشراف به دریا به عنوان پایگاه دفاعی استفاده می شده است.
تاریخچه مسجد
علت نامگذاری این مسجد به الزیتونه این است که در زمینی بنا شد که درخت زیتون در مرکز آن قرار داشت. هم چنین گفته شده است به علت فراوانى درختان زیتون در منطقه‌اى که مسجد در آن بنا گردید نام «زیتونه» بر آن نهاده شد.
الغسانی حسان بن النعمان در سال 698 میلادی همزمان با فتح اسلامی در تونس دستور ساخت آن را داد و در سال 704 میلادی آن را توسعه داد. پس از آن در سال 732 م. عبد الله بن الحبحاب والی امویان در آفریقا دستور تکمیل آن را داد.
بنای این مسجد از زمان تأسیس شاهد مراحل مختلف بازسازی و ترمیم در دوران حکومت خاندان های مختلف حاکم در تونس بوده است.
بعد از استقلال تونس در 20 مارس 1956 در زمان زمامداری الحبیب بو رقیبه و زین العابدین بن علی روسای جمهور پیشین این کشور، این مسجد چندین بازسازی و ترمیم شد. ولی در سال های میان 1970 و انقلاب توس در سال 2011 این مسجد به طور کلی به صورت عمدی از طرف مسئولان در دوران حکومت بورقیبه به حاشیه رفت و در زمان بن علی نیز به طور کامل این مسجد به حاشیه رفت و حتی گاهی اوقات بسته شد. این اقدامات همزمان با سیاست اسلام ستیزی در تونس پیش از انقلاب تونس در سال 2011 بود.
در تاریخچه این مسجد آمده است که یکبار در سال 970ه.ق. و در دوران حکمرانى امپراتور شارلکن، اسپانیایى ها تونس را اشغال نموده و حرمت مسجد را شکستند. آنان کتابخانه را ویران و محتویات مسجد را تخریب و با شمشیرهاى خود کتاب ها و مخطوطات موجود را پاره پاره کردند.
معماری مسجد
مسجد جامع زیتونه از لحاظ معماری همانند مسجد قرطبه، عقبه بن نافع و القیروان و دارای 5 صحن و دارای رواق هایی به جای مانده از قرن دهم است. ستون های رواق های از جنس مرمر سفید ایتالیایی است. در وسط سحن یک ساعت خورشیدی وجود دارد.
این مسجد عرصه‌اى مستطیل شکل دارد. صحن آن در سمت جنوب شرقى قرار دارد. و این صحن از سمت رواق قبله رو‌باز است. در مقابل صحن از سه طرف سقیفه‌هایى متکى بر ستون قرار دارد که هر یک ایوانى را تشکیل مى‌دهند. در بخش غربى مسجد مناره‌اى زیبا به ارتفاع 43 متر ساخته شده که از درون و بیرون مسجد قابل مشاهده است. در رواق قبله ایوان هاى متعددى قرار دارد که ستون‌هاى کوتاه داراى تاج و قوس آن ها را از یکدیگر جدا مى‌کند. تعداد این ستون‌ها چهارده عدد است و عمود بر دیوار قبله است. روى قسمت بیرونى‌مقابل صحن کتیبه هایى به خط کوفى از آیات قرآنى وجود دارد. در رواق قبله دو گنبد وجود دارد: یکى بر فراز مربع مقابل محراب قرار دارد ؛ و دومى بالاى منطقه مربعى که در انتهاى ایوان میانى‌قرار دارد. گنبد به شکل چند ضلعى است و در پایین آن کتیبه هایى تاریخى وجود دارد. در سمت راست محراب اتاقکى کوچک وجود دارد که منبر چوبین متحرک مسجد در آن نگه دارى مى‌شود. مسجد 13 در ورودى دارد که از چوب صندل ساخته شده‌اند. در صحن مسجد جامع زیتونه آب‌انبارى وجود دارد که یاد‌آور دوران خشکسالى پدید آمده در تونس در سده‌‌هاى گذشته است. دراین مسجد هم چنین کتابخانه‌اى ارزشمند ساخته شده که هزاران کتاب را در خود جاى داده است.بناى این کتابخانه به سال 616 هجرى (1393 میلادى) باز مى‌گردد.
روى قسمت بیرونى‌مقابل صحن کتیبه هایى به خط کوفى از آیات قرآنى وجود دارد. در رواق قبله دو گنبد وجود دارد، یکى بر فراز مربع مقابل محراب قرار دارد؛ و دومى بالاى منطقه مربعى که در انتهاى ایوان میانى‌قرار دارد. گنبد به شکل چند ضلعى است و در پایین آن کتیبه هایى تاریخى وجود دارد. در سمت راست محراب اتاقکى کوچک وجود دارد که منبر چوبین متحرک مسجد در آن نگه دارى مى‌شود. مسجد 13 در ورودى دارد که از چوب صندل ساخته شده‌اند.
در صحن مسجد جامع زیتونه آب انبارى وجود دارد که یاد‌آور دوران خشکسالى پدید آمده در تونس در سده‌‌هاى گذشته است. در این مسجد همچنین کتابخانه‌اى ارزشمند ساخته شده که هزاران کتاب را در خود جاى داده است. بناى این کتابخانه به سال 616 هجرى (1393 میلادى) باز مى‌گردد.
هم اکنون این مسجد تاریخی یکی از اصلی ترین مقاصد گردشگری در کشور تونس به شمار می آید.
اولین دانشگاه اسلامی و اولین دانشگاه جهان
معماری و زیبایی ظاهری مسجد زیتونه تنها ویژگی منحصر به فرد این مسجد نیست، بلکه نقش آن در زمینه تمدن و علم و نیز در زمینه در جهان عرب و اسلام بی نظیر بوده است؛ چرا که از زمان تأسیس و تثبیت جایگاه خود به عنوان یک دانشگاه اسلامی و مرکز تدریس مورد استفاده قرار گرفته است.
این مسجد پیشگام نشر فرهنگ اسلامی در کشورهای مغرب عربی بوده است و در گستره این مسجد بود که اولین مکتب فکری آفریقایی تأسیس و باعث گسترش روحیه علم اندوزی شد. روش آن در دنبال کردن مسائل و نقد آن منحصر به فرد بود و از بارزترین شخصیت های این مکتب علی بن زیاد مؤسس آن، اسد بن الفرات فقیه نامی و الامام سحنون نویسنده کتاب آداب المتعلمین در حیطهٔ آموزش و پرورش است.
مسجد زیتونه همچنین در زمان الحفصی فقیه و مفسر قرآن و بن عرفه التونسی حدیث شناس و بن خلدون مورخ نامی و بنیانگذار علم جامعه شناسی اشتهار یافت. اما زمانی که ارتش اسپانیا وارد تونس شد دوران رخوت این مسجد شروع شد. اسپانیایی ها نسخه های خطی مسجد را مصادره و به کشور خود منتقل کردند.
از مسجد زیتونه هزاران دانشمند علوم دینی و مصلح دانش آموخته شده اند که در راستای اصلاح امت اسلام گام برداشته اند.
این مسجد تنها مرکز علمی و فکری در جهان نبود که در مسیر نوآوری و پیشرفت در مسیر درست و بر اساس ارزش های ناب اسلامی گام بر می دارد، بلکه پایگاهی برای آزادی و آزدی خواهی از طریق تربیت رهبران ملی و نهادینه کردن دانش با هویت اسلامی بود. در دامن این مسجد بود که مورخانی چون ابن خلدون، ابن عرفه، التیجانی، ابو الحسن الشاذلی، ابراهیم الریاحی، محمد طاهر بن عاشور و ابو القاسم الشابی شاعر معروف تونس و ده ها شخصیت شناخته شده دیگر پرورش یافتند.
تاثیر گذاری مسجد جامع زیتونه از مرزهای تونس فراتر رفت و سایر کشورهای اسلامی را در نوردید. شاید شکیب ارسلان اندیشمند بزرگ اسلامی نقش زیتونه را در این جمله خلاصه می کند، آنگاه که می گوید: الازهر، مسجد جامع الاموی و مسجد جامع القرویین دژ مستحکم زبان عربی و شریعت اسلامی در قرن های اخیر هستند.
این مسجد همزمان با اینکه مکانی برای عبادت و اقامه نماز بود، محل تعلیم و تربیت، به شیوه مساجد بزرگ در اقصی نقاط جهان بود. حلقه های درس ائمه جماعات و استادان بزرگ علوم دینی در آن برگزار شد. با گذر زمان تدریس در این مسجد شکل نظام مندی به خود گرفت. در دوران ابن خلدون این مسجد به عنوان یک نهاد دانشگاهی برای علوم دینی تبدیل شد و افراد زیادی برای علم آموزی از مغرب عربی به این مسجد رفت و آمد داشتند.
مسجد جامع زیتونه در دوران استعمار فرانسه نقش زیادی در حفظ فرهنگ اسلامی در تونس داشت. با صلابت خود در برابر تلاش ها برای نابودی چهره اسلامی و عربی این کشور مقاومت کرد. زیتونه مدافع و حامی زبان عربی در این دوران متلاطم و آشوب زده تونس بود. این در حالی بود که زبان عربی تحت تاثیر سلطه استعمار، همه حامیان خود را از دست داده بود.
برای مشاهده این گزارش در بخش عربی بر روی http://www.masjed.ir/ar/newsagency/30374 کلیک کنید.