پایگاه تخصصی مسجد، گروه فرهنگی و هنری ـ جلال حیران نیا: مسجد حاج حسن صنیع‌الدیوان توسط استاد حاج حسن صنیع الدیوان معمار دوره قاجاریه ساخته شد. محلی که مسجد در آن ساخته شده است منزل مسکونی این استاد برجسته بوده و آن را وقف مسجد کرده است. استاد حاج حسن صنیع‌الدیوان این مسجد را با کمک استاد حسین لرزاده مشهور می‌سازد.
سبکی که برای ساخت این مسجد به کار گرفته شده، طاق ضربی با آجرهای قرمز، دیوارهای بلند آجری و هشتیهای بلند و کاشی‌کاری روی طاق‌هاست که در زمان قاجار مرسوم بوده است. مسجدی به سبک کارهای دوره زندیه و قاجاریه. بار طاق‌ها را ستون‌های سنگی خاکستری بر دوش گرفته‌اند. چنانچه که در نمایی، مسجد وکیل شیراز را یادآور می‌شود.
همزمان با ساخت این مسجد خانه امیربهادر ساخته می‌شود که اکنون کانون مفاخر ایران است. کوچه بشیری هم اکنون از نمای زیبایی برخوردار است که مسجد صنیع‌الدیوان همچون نگینی آن را زیباتر کرده است. همسایه قدیمی‌اش همان کانون مفاخر است که در عقب نشینی حیاط خود کمتر به چشم می‌خورد.
صنیع‌الدیوان نظم خاصی در کار مسجد به کار برده است. همچنان که آجرهای این مسجد را با دقت روی هم می‌گذارد وقف نامه‌ای کامل بر موقوفه خود می‌نویسد. در این وقف‌نامه درآمدهای مسجد را به صد قسمت تقسیم می‌کند. هزینه‌های مسجد بخشی از این درآمدها را به خود اختصاص داده است، مناسبت‌های مختلف سهم خود را از این درآمد دارند و برنامه هر مناسبت با هزینه آن مشخص شده است. این امر خبر از درایت این واقف و معمار دوره قاجاری دارد. اکنون اداره اوقاف بر حسب این صد بند هزینه‌های مسجد را رسیدگی می‌کند.
وقف‌نامه مسجد حاج حسن بر روی سنگی سفید که در یکی از ایوان‌ها تعبیه شده، حکاکی شده است. صنیع الدیوان همچنین وقف نامه مسجد خود را بر روی زیلویی نقش می‌زند و بر کاشیهای طاقی در شبستان نیز می‌نگارد. متاسفانه زیلو در گذر زمان می‌پوسد، در حالیکه سنگ نوشته در حیاط مسجد همچنان استوار است.
تولیت این مسجد در زمان زندگی حاج حسن صنیع الدیوان به پسرش واگذار می‌شود و او نیز به موقوفات حاج حسن می‌افزاید. موقوفاتی در شهر ری، که متاسفانه تبدیل به پارک شده است.
مسجد بعدها به لحاظ ظاهری متحول می‌شود در حقیقت دچار افول در هویت خود می شود. متولی وقت تصمیم می‌گیرد نمای داخلی را تغییر دهد. دیوارها را سیمان می‌کند و بافت سنتی را باسیمان می‌پوشاند و طاقچه ها را پنهان می‌کند. معماری مسجد از حالت سنتی به حالتی بی‌هویت تغییر می‌یابد.
آجرهای قرمز کوره‌ای با سیمان و رنگ پوشیده می‌شوند و مسجد هویت خود را گم می‌کند. در حالیکه دیگر نشانی نه از معماری لرزاده می‌ماند و نه شباهتی به تفکرات صنیع‌الدیوان دارد. گویی آرزوهای صنیع‌الدیوان را دفن کرده باشند. خوشبختانه یا متاسفانه شهرداری و میراث فرهنگی سردر این مسجد نامی را از دفن شدن نجات می‌دهند. تولیت آن زمان مسجد، طاقچه‌های درون مسجد را با آجر پر کرده و سیمان می‌کند. آنچنانکه با دیوار همسان می‌شود. گویی طاقچه‌ای در ادبیات ما وجود نداشته؟!
اکنون اما مسجد از زیر آوار بی‌هویتی در آمده است. سیمان‌ها تراشیده شده و آجرها خودنمایی می‌کنند. مسجد حیات تازه خود را پیدا کرده است و محملی برای علاقه مندان معماری اصیل ایرانی شده است. محلی برای بازدید توریست‌ها و لوکیشنی برای اهل سینما.
طاقچه‌ها خالی شده و معنا پیدا کرده‌اند. محراب همچون روز اول شده و بلندای خود را فریاد می‌زند. اما کاشیهای طاق‌ها دیگر رنگ ولعاب قدیم را ندارند. اهل محل که طرح قدیم مسجد را دیده بودند و یا عکسی از مسجد به یاد گار داشتند برداشته و به کمک امام جماعت و هیات امنا آمدند و طرح و نقش اولیه را دوباره یادآور شدند تا بیابند آن گنجی را که مرفون شده بود.
نمی‌خواستیم بافت تاریخی زیر سیمان و بتن دفن شود
حجت‌الاسلام کمال‌الدین خداداده امام جماعت این مسجد که نقش به سزایی در احیای بافت تاریخی مسجد حاج حسن صنیع‌الدیوان داشته در این راستا می‌گوید: نیت ما از انجام عملیات بنایی و معماری رد این مسجد، احیای بافت تاریخی مسجد بود. به نحوی که نگذاریم بافت تاریخی زیر سیمان و بتن دفن شود.
وی در ادامه گفت: مسجدهایی شبیه به مسجد حاج‌حسن صنیع‌الدیوان علاوه بر اینکه هویت دینی مارا تشکیل می‌دهند نشان از هویت معماری و فرهنگ ایرانی ما دارند. این آثار باید حفظ شوند.
خداداده با اشاره به اینکه برخی معتقدند که قشر مذهبی و یا ائمه جماعات اهمیتی به تاریخ ایران و معماری ایرانی نمی‌دهند، گفت: اتفاقا ما و همفکران ما معتقدیم هویت تاریخی و فرهنگی جامعه باید حفظ شود. لذا حفظ هویت تاریخی و فرهنگی دلیلی شد تا طرح بازسازی و احیای بافت تاریخی که در حقیقت بیرون کشیدن تاریخ مسجد صنیع‌الدیوان و سبک لرزاده از زیر سیمان بود را اجرا کنیم.
وی افزود: طرح احیای بافت تاریخی، از پنج فاز تشکیل می‌شود. در فاز اول و دوم قرار بر این بود که دیوارها، هشتی‌ها و ستون‌ها از زیر سیمان بیرون آمده و طاقچه‌ها خالی شود. این دوفاز اکنون انجام شده است. لازم است که بگویم: بیرون آوردن آجرها از زیر سیمان خود به تنهایی شش ماه زمان برد.
بعد از احیاء مسجد خاطرات اهالی قدیمی محل زنده شد
خداداده در خصوص چگونگی انجام این کار گفت: در این راه از میراث فرهنگی نیز مشورت گرفته شد. البته مشورت‌ها بصورت غیر رسمی انجام شد. زیرا اگر قرار بود که میراث فرهنگی به احیای این مسجد کمک کند اعتبارات بسیار سنگینی را طلب می‌کرد. هزینه‌ای که برای احیای مسجد تاکنون پرداخت شده است شاید یک دهم هزینه‌ای بود که با کمک میراث فرهنگی انجام می‌شد. البته اساتید و کارشناسانی که در این راستا به مسجد کمک کردند در سازمان میراث فرهنگی کارهای قابلی را انجام داده بودند و با کار بیگانه نبودند. خوشبختانه این کار با کمترین هزینه ممکن انجام شد.
امام جماعت مسجد صنیع‌الدیوان در ادامه گفت: مسجد حاج حسن مسجد بزرگی نیست ولی با این حال، منشاء آثار و برکات بسیاری در محله امیریه و کوچه بشیری است. بعد از احیاء مسجد، خاطرات بسیاری برای اهالی قدیمی محل زنده شد و روح تازه‌ای بر کالبد قدیمی این مسجد دمیده شد. متاسفانه در سالهای قبل در اثر بی‌توجهی متولیان مسجد و اماکن تاریخی این مسجد مورد بی مهری قرار گرفت و صدمات شدیدی برآن وارد شد.
وی افزود: کاشی‌کاریهای مسجد تقریباً از بین رفته است. آجرها نیز تاحدودی از بین رفته بود. در احیاء بافت‌های تاریخی معمولا آجرهای جدید بکار می‌رود ولی در این مسجد آجرهای قدیم احیا شد و از آجرهای جدید کمتری استفاده شد. در زمانی که این کار شروع شد، بنده مقالات فراوانی در رابطه با احیای آجرهای قدیم(خشتی) مطالعه کردم. بخشی از گنبدها ترک خورده بود و شکاف‌های نسبتاً طولانی برداشته بود که احیای آن خود تخصص خاصی لازم داشت. برای دوخت آن مطالعات فراوانی انجام شد و اکنون پس از ترمیم دیگر اثری از آن دیده نمی‌شود. از پنج فاز در نظر گرفته شده برای احیاء دو فاز انجام شده است و چنانچه فازهای بعدی با موفقیت انجام شود می‌توان گفت که این بنا در محله امیریه بی‌نظیر است.
ائمه جماعات تاریخچه مسجد خود را بدانند
خداداده در توصیه به ائمه جماعات و متولیانی که به نوعی با چنین آسیب‌هایی در مساجد خود درگیر هستند گفت: مساجد بخش اعظمی از هویت تاریخی و دینی ما را تشکیل می‌دهند لذا باید مورد توجه خاصی قرار بگیرند. چنانچه مسجدی اهمیت تاریخی دارد در نگهداری آن توجه ویژه‌ای داشته باشند. هرچند که نگهداری بناهای تاریخی هزینه بالایی دارد. بهتر است در این راه از ظرفیت‌های مرکز رسیدگی به امور مساجد به نحو احسن استفاده کنند. مرکز رسیدگی به امور مساجد بخش فعالی در رابطه با فعالیتهای عمرانی مساجد دارد که میتواند کمک‌های شایان توجهی در امر ساخت مساجد به سازندگان مساجد ارائه دهد. همچنین میتواند مشاره‌های خوبی در مواردی چون بازسازی و احیا بافت‌های فرسوده ارائه دهد.
وی افزود: در امر بازسازی و احیاء بافت‌های تاریخی مهمترین موضوع شناخت ائمه جماعات و هیات امناء از تاریخچه مسجدی است که در آن خدمت می‌کنند. بعد از این شناخت می‌توانند برای حفظ آن از سازمان میراث فرهنگی و شهرداری نیز کمک بگیرند. این نکته حائز اهمیت است که هزینه مساجد قدیمی و تاریخی از هزینه‌های جاری مساجد نوساز بیشتر است. با این حال هزینه‌هایی که برای مساجد تاریخی صرف می‌شود ارزشمند است. داشتن هویت تاریخی و دینی میتواند به حفظ ارزش‌های دینی و مذهبی ما کمک کند.
تصاویر مسجد در هنگام احیاء
تصاویر مسجد پس از احیاء
