به گزارش پایگاه تخصصی مسجد، در صدر اسلام «کانون عبادت، تعلیم و تربیت، فعالیت‌های سیاسی، مرکز دادخواهی و قضاوت، پایگاه نظامی، پایگاه تعاون اجتماعی و وحدت اجتماعی» بوده است. به عبارتی مهم‌ترین اهداف مسجد طراز اسلام، آموزش مفاهیم دینی و مذهبی، و خدمتگزاری در تمامی عرصه‌ها است. در این مقاله سعی شده است مهندسی و مدیریت فرهنگی یک مسجد بررسی شود.
مدیریت نوین در مسجد
به منظور ارائه الگوی قابل اجرا در حوزه مهندسی و مدیریت فرهنگی یک مسجد، با توجه به عناصر مدیریت علمی، نکات زیر ارائه می‌گردد.
1. منابع مادی و انسانی
هرگونه طراحی و برنامه‌ریزی مبتنی بر امکانات مادی و انسانی انجام می‌گیرد، اما مدیریت مساجد ابتدا مبتنی به ثروت مردمی و نیروی انسانی است که در ادامه به امکانات مالی نیز منتج می‌گردد.
بسیاری از مساجد میتوانند بدون توان مالی و با اتکال به خداوند تبارک و تعالی و با مشارکت مردم، از طریق توسعه فضاهای مجاور متعلق به مسجد، با مشارکت سرمایه‌گذاران (و بدون فروش املاک و مستغلات) توان مالی خود را افزایش دهند.
از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه در حوزه مالی هر مجموعه‌ای، رعایت عنصر حسابرسی و حسابداری است. بدین منظور میتوان با استخدام و به‌کارگیری حسابرس خبره، ضمن استفاده از نرم‌افزار مالی محراب، دفاتر مالی تشکیل داد. به این ترتیب سندرسی مدارک، فاکتور هزینه‌ها و تمامی منابع مالی نقدی و غیرنقدی، مورد بررسی و ممیزی قرار می‌گیرد و منابع موجود تحت کنترل دائم خواهند بود.
2 .برنامه‌ریزی
شامل اصول ذیل می باشد:
ـ تعیین هدف، یافتن و ساختن راه وصول به آن،
ـ تصمیم‌گیری در مورد اینکه چه کارهایی باید انجام گیرد،
ـ تجسم و طراحی وضعیت مطلوب در آینده و یافتن و ساختن راه‌ها و وسایلی که رسیدن به آن را فراهم آورد،
ـ امکان‌پذیر و قابل قبول بودن گزینش و تعیین هدف.
برنامه‌ریزی در مساجد با توجه به تنوع خدمات آموزش، تربیت و خدمتگزاری عمومی، از مسجدی به مسجد دیگر متفاوت است.
برنامه‌ریزی مسجد با توجه به اهدافی چون آموزش مفاهیم دینی و مذهبی، و نیز خدمتگزاری، تصمیم‌سازی و طراحی برنامههای قابل دسترس کوتاه‌مدت و درازمدت صورت می‌پذیرد.
برای نمونه میتوان برخی برنامهها را در این قالب‌ها عرضه کرد: آموزش و تربیت، تفسیر و درک مفاهیم قرآن، شرح و تفسیر نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه، احکام رساله عملیه، برگزاری مراسم ادعیه‌خوانی، برگزاری مناسبت‌های اسلامی و انقلابی با دعوت از وعاظ و سخنرانان مطرح و مادحین اهل‌بیت (علیهم السلام)، آموزش غیرحضوری از طریق برگزاری مسابقات کتبی و شفاهی در اعیاد و مناسبت‌های اسلامی، تقدیم هدایای ارزنده به شرکت‌کنندگان و اسباب‌بازیهای مناسب برای کودکان زیر نه سال، آموزش سلامت فردی و اجتماعی به‌وسیله طب جدید و سنتی.
3 . خدمتگزاری در تمامی عرصه‌ها
شامل موارد زیر می‌شود:
الف) جهت ترک اعتیاد معتادان، از طریق کمپ‌های ترک اعتیاد و آموزش‌های بعد از ترک، تحت پوشش قرار دادن خانواده ایشان در دوران ترک، ایجاد اشتغال برای افراد ترک‌کرده، کمک به درمان معتادان بیمار در دوران ترک و بعد از ترک، به یاری آنها شتافت.
ب) صندوق کمک به محرومان که در عرصههایی مانند خانواده‌های بی‌سرپرست و بدسرپرست، بیماران صعب‌العلاج و سرطانی، و ایتام، میتوان براساس نیاز مراجعه‌کنندگان اقدام نمود.
ج) تهیه جهیزیه برای خانواده‌های محروم به‌صورت رایگان و نیمه‌رایگان، برگزاری مراسم عقد و عروسی و پذیرایی مختصر با کمترین هزینه.
د) تشکیل تیم مشاوره و خدمات رایگان در سه حوزه پزشکی، حقوقی و مشاوره خانواده.
ه) ارتباط با مدارس و آموزش و پرورش که خود شامل این موارد می‌شود: حضور در مدارس همجوار در ابتدای سال تحصیلی، سخنرانی و ارتباط‌گیری با دانش‌آموزان، شرکت در جشن تکلیف مدارس همجوار، جذب کودکان و نوجوانان به مسجد از طریق برگزاری مسابقات و اهداء هدایا و جوایز به آنها، اهداء هدیه تکلیف به دختران و پسران تازه‌تکلیف‌شده، برگزاری جشن دانش‌آموزی و تشویق دانش‌آموزان و دانشجویان ممتاز محله از طریق اهداء لوح تقدیر و هدایا.
و) نمایندگی مردم به‌عنوان عضو رسمی شورایاری محله و پیگیری درخواست‌های عمرانی، ورزشی، فرهنگی، اجتماعی، رفاهی و عمومی در شهرداری، جهت نیل به ایجاد رضایت عمومی در سایه اسلام.
ز) برنامه نرمش صبحگاهی بعد از نماز جماعت صبح جهت حفظ سلامتی نمازگزاران.
4. سازماندهی
سازماندهی فرایندی است که طی آن تقسیم کار میان افراد و گروه‌های کاری و هماهنگی میان آنان، به منظور کسب اهداف صورت می‌گیرد.
با توجه به تنوع خدمتگزاری و فرایند مدیریت مراکز جانبی و اقماری مسجد و ضرورت حضور دائم مدیریت خدمتگزار و پاسخگو در مسجد در دو شیفت کاری صبح و عصر، ساختار سازمان نیروی انسانی مسجد می‌تواند بر اساس سه مدل کاری پایه‌گذاری شود:
الف) کارکنان استخدامی ثابت (خادم، مدیر دفتر شیفت صبح و مدیر دفتر شیفت عصر و شب(
ب) کارکنان پاره‌وقت یا ساعتی (کارشناس فنی و برق، کارشناس انفورماتیک و سمعی و بصری(
ج) خدمتگزاران افتخاری (مثل پزشکان، خادمان افتخای، متخصصان تأسیسات، لوله‌کش و غیره(
شایان ذکر است در سازماندهی امام جماعت به‌عنوان مدیر مسجد، نقش هدایت‌کننده، نظارت‌کننده و کنترلی دارد و کارکنان در جایگاه مجری ایفای نقش مینمایند.
5 . انگیزش
انگیزش، یعنی تلاش مدیر برای ایجاد میل و رغبت در گروه هدف جهت دست یافتن به اهداف سازمان. به عبارت دیگر میتوان انگیزش را پاسخ به مجموعه نیازها، تمایلات و محرک‌های درونی انسان تعریف کرد.
نیازهای و تمایلات انسان به چند دسته تقسیم می‌شوند:
الف) نیازهای زیستی که در سازمان مسجد مواردی چون پذیرایی مناسب، نظافت، زیبایی محیط مسجد، خدمات رفاهی اجتماعی، ورزشی، گردشی، زیارتی و اهداء هدایا، مصداق آن محسوب می‌شوند.
در مسجد کوشش شود از تمامی فرصت‌های انگیزشی در دسترس، به بهترین نحو جهت افزایش میل و رغبت عمومی به مسجد و خانه خدا بهره‌برداری شود. به‌عنوان مثال میتوان با برنامههای زیر انگیزش را ایجاد کرد:
ـ برگزاری نرمش صبحگاهی بعد از نماز جماعت صبح، تهیه بلیط استخر با تخفیفات ویژه برای نمازگزاران
ـ برگزاری اردوهای زیارتی، بازدید از موزه‌ها و نمایشگاه‌ها، تور رایگان تماشای فیلم‌های روز سینما با محتوای خانوادگی
ـ ارائه خدمات کاملاً رایگان ویزیت و مشاوره پزشکی، و خدمات مشاوره رایگان حقوقی توسط وکیل خبره پایه یک دادگستری
ـ ارائه خدمات مشاوره خانواده (بین زوجین، والدین و فرزندان، قبل از ازدواج و بعد از ازدواج(
ب) نیازهای معرفتی و انسانی که عبارتند از: کسب دانش و معارف الهی، ایجاد فرصت‌های خدمتگزاری و عمل صالح،
قدردانی از افراد اثرگذار و...
ج) از نیازهای مهم بشر نوعدوستی است که به او انگیزه مشارکت می‌دهد. تلاش جهت ایجاد فرصت‌های خدمتگزاری، حس نوعدوستی را ارضاء می‌کند؛ مثل: مشارکت مالی مردم در ترک اعتیاد معتادان، مشارکت مردم در تأمین سبد کالا و نیازهای مستمندان، مشارکت مردمی در تأمین هزینه‌های درمان نیازمندان، ارائه لوح تقدیر و اهداء هدایا به بهترین‌های محله: بهترین‌های دانش‌آموزی و دانشجویی، بهترین خدمتگزاران، بهترین کسبه در اقامه نماز جماعت، بهترین جوان مسجد و محله، بهترین و خدمتگزارترین هیئت امناء مسجد، بهترین اذان‌گو و بهترین شاگرد قرآنی مسجد.
6 . هدایت
هدایت، تلاش منظمی است جهت رسیدن به اهداف ازپیش‌تعیین‌شده. رهبری سازمانی یا هدایت، یعنی هنر نفوذ بر مجموعه به‌نحوی که آنها به‌صورت داوطلبانه و از روی رغبت فعالیت‌های ازپیش‌تعیین‌شده‌ای را در چارچوب اهداف معیّنی انجام دهند.
برای هدایت مؤثر، داشتن برخی شروط اساسی، ضروری است:
سرعت عمل، پیگیری دائم، ضمانت اجرایی، تدبیر، بصیرت، بلوغ اجتماعى، وسعت دید، شخصیت برونگرا، توفیق‌طلبى، شوق نیل به هدف، پشتکار، تلاش بی‌وقفه، میل به ابداع و ابتکار و ایجاد ایده‌های برتر.
به‌طورکلی هدایتگری تحول‌آفرین در سازمان هر مسجد در چهار حوزه مهم مطرح است:
الف) سطح آگاهی مردم را توسعه داده و به آنها اختیار بیشتری برای کنترل رفتارهای خود می‌دهد (خودکنترلی(
ب) توجه مردم را از سطح نیازهای غریزی مانند خوردن، خوابیدن، کسب درآمد به نیازهای معرفتی، مانند احترام به خود دیگران، اخلاق‌مداری و خودشکوفایی و غیره ارتقاء می‌دهند.
ج) مردم را تشویق به فراتر رفتن از منافع خود به نفع گروه می‌کنند.
د) چشم‌انداز وضع آینده مطلوب را ترسیم می‌سازند و افراد را برای تحقق این چشم‌انداز تشویق می‌کنند.
در مسجد میتوان با استفاده از اصل هدایت و رهبری جامعه هدف، به توفیقات زیر دست یافت:
تشکیل تیم درمانی از پزشکان نمازگزار و ساکنان محلی، و ارائه خدمات عام‌المنفعه به مردم و محرومان
ایجاد خدمات رایگان حقوقی با تشکیل تیم حقوقدانان، متشکل از وکلای پایه یک دادگستری
تشکیل گروه خیّرین و مددکاران اجتماعی از نمازگزاران و عموم مردم و بهره‌مندی از کمک‌های مالی و غیرمالی ایشان در صندوق کمک به محرومان مسجد
7 . کنترل
مفهوم کنترل در مدیریت مسجد را میتوان به این صورت تعریف کرد: تلاش همه‌جانبه توسط مدیران مسجد (امام جماعت و هیئت امناء) برای اینکه عملکرد را با انتظارات ازپیش‌تعیین‌شده و برنامهها و هدف‌ها بسنجند تا مشخص شود آیا عملکرد و خروجی کار در مسجد، مطابق با انتظارات هست یا خیر.
طبیعتاً اگر مشخص شد از منابع انسانی یا سایر منابع و امکانات میتوان به شیوه اثربخش‌تر و کاراتر برای رسیدن به اهداف استفاده کرد، وظیفه سیستم کنترل مدیریت، انجام اقدامات اصلاحی برای افزایش اثربخشی و کارایی منابع خواهد بود.
مدیریت مسجد برای نظارت و کنترل خویش، مرتباً در حال دریافت اطلاعات و آگاهی از چگونگی انجام کار در هر گام است و با دریافت نشانه‌ها، علائم، اطلاعات و تحلیل و مقایسه آنها با هدف، درستی انجام کار را در آن مرحله بررسی می‌کند. اگر کار انجام‌شده در راستای هدف باشد، این خود دلیلی بر لزوم ادامه به‌کارگیری همان راهکارها، شیوه‌ها و ابزارهای قبلی با همان اعضای سازمان می‌باشد. اگر چنین نبود، با تشخیص علت ناهمخوانیِ نتیجه کار با هدف، تصمیم لازم در راهنمایی همکاران و آموزش آنان یا تکمیل وسایل و اصلاح شیوه کار اتخاذ می‌گردد. به این ترتیب، در هر گام، با دریافت اطلاعات و آگاهی از نتیجه کار، مدیر، مدیریت بهتری را همراه با همکاری و انگیزه بیشتر همکاران ارائه می‌دهد.
برای مثال اگر در ابتدای شروع به کار صندوق کمک به محرومان، با سیل عظیمی از مراجعان روبرو گردید که بودجه موجود کفاف تقاضاها را نمی‌دهد و رسیدن حق به حق‌دار نیز مورد شک قرار می‌گیرد، شاید با بررسی اولیه به این نتیجه برسیم که نیاز به تشکیل گروهی جهت تحقیقات محلی و تشکیل پرونده برای تشخیص اصالت ادعای متقاضی ضروری است. با ایجاد این تشکیلات متقاضیان به‌شدت کاهش مییابند، اثربخشی و کارآیی صندوق به بالاترین حد خود خواهد رسید. ضمن اینکه با دقت و ریزبینی، اعتماد عمومی افزایش یافته که باعث افزایش مشارکت مردم در کمک مالی به صندوق می‌شود.
رمز موفقیت: مدیریت تعارض در مسجد
به‌طور کلی عدم توافق بین دو یا چند عضو یا گروه را تعارض می‌گویند که این عدم توافق، ریشه در تفاوت ارزش‌ها، اهداف و وضعیت‌ها دارد.
وجود تعارض یک امر طبیعی است که باید آن را پذیرفت؛ بنابراین از بین بردن تعارض در مسجد غیرممکن است.
اینکه آیا تعارض خوب است یا بد، سازنده است یا ویرانگر، به نوع تعارض بستگی دارد. به‌طور کلی تعارض می‌تواند در این موارد سازنده باشد: هنگامی که بتواند کیفیت تصمیمات را بهبود بخشد، زمانیکه موجب ابتکار عمل، نوآوری و خلّاقیت شود، هنگامی که مایه کنجکاوی و تشدید علاقه اعضای گروه به یکدیگر شود، بتواند موجب حل مسائل، کاهش فشارهای روانی و تنش‌های درون‌گروهی گردد و درنهایت هنگامی که بتواند جو و محیط داوری و پدیده تحول را تقویت نماید.
تعارض مخرب اثربخشی گروه را کاهش می‌دهد، ارتباطات را ضعیف می‌کند، کارایی گروه را تقلیل می‌دهد و هدف‌های گروه را تحت الشعاع نزاع‌ها و کشمکش‌ها قرار می‌دهد. این نوع تعارض در حالت بسیار شدید موجب متوقف شدن عملیات و احتمالاً از هم پاشیدن گروه می‌شود.
پیشنهادهای خوب و سازنده مردم به‌دور از تعارضات، آثار مفیدی دارد. مثلاً پیشنهاد حضور امام جماعت در شورایاری‌ها به منظور حصول مطالبات به‌حق مردمی از شهرداری‌ها یا پیشنهاد انجام نرمش صبحگاهی بعد از اقامه نماز جماعت صبح.
شاید تعارضات ویرانگر با تأکید بر درخواست‌های غیرمعقول و غیرمنطقی نیز وجود داشته باشد، مانند: اصرار و پافشاری برای واگذاری بخشی از موقوفات مسجد به فرد یا وابستگان فرد خاص یا درخواست محدود نمودن فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی مسجد و پرداختن به ساخت و ساز و زیباسازی مسجد. این در حالی است که هدف نهایی مساجد، ارائه خدمات فرهنگی، مذهبی و اجتماعی است. مسجد ضمن توسعه عمرانی، باید بی‌وقفه از تمام ظرفیت و پتانسیل خود جهت نیل به اهداف تعریف‌شده در مسجد طراز اسلام استفاده کند.