به گزارش پایگاه تخصصی پایگاه تخصصی مسجد، جامعۀ ما نیازمند محتوایی متناسب با فرهنگ و زیست‌بوم ایرانی است. این نیاز از آنجا شکل گرفت که نقش مردم در تولید محتوا کم‌رنگ و محتوای فرهنگی و اجتماعی بیگانه به جامعه تزریق شد. برای رفع این نیاز، دفتر ادب و هنر انقلاب اسلامی می‌تواند با جهت دهی به فعالیت‌های مردمی، احیاگر نقش مردم در تولید محتوا باشد.
فرهنگ به مثابۀ تولید محتوای مردمی
تولید محتوای مردمی، گفتمانی است که بر اساس آن مردم نیازهای جامعۀ خود را شناسایی کنند و برای رفع آنها، به تولید محتوا پرداخته، خود، مصرف کنندۀ این محتوا باشند. در این میان، نقش حاکمیت و نخبگان جامعه، جهت‌دهی و بسترسازی برای رفع این نیازها است. این امر می‌تواند باعث ارتباط و پیوستگی مردم با یکدیگر شود. در واقع بهانه‌های ایجاد شده، ارتباط میان مردم را به وجود می‌آورد. مردم در تولید محتوا ارتباط بیشتری با هم برقرار می‌کنند و نقش پر رنگ خود را در عرصه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به صورت ملموس، می‌بینند.
تولید محتوای مردمی بخشی از دموکراسی و همان اتفاقی است که باعث حضور مردم در عرصه‌های مختلف جامعه می‌شود. مردم خود حرکت‌های اجتماعی را جهت‌دهی کرده، تغییر داده یا تصحیح می‌کنند.
هدف از تولید محتوای مردمی
منظور از این گفتمان و حرکت، شناسایی نیازهای مردمی توسط نخبگان جامعه یا خود مردم در عرصه‌های مختلف می‌باشد. مهم این است که مردم یا نخبگان یک جامعه بتوانند عرصه‌های نیاز جامعه را شناسایی کنند و مردم در جهت رفع آن نیازها فعال شوند. مثلاً اگر در جامعه‌ای، میان نسل‌ها گسست اجتماعی وجود دارد، این معضل توسط نخبگان یا مردم شناسایی شده و از ظرفیت مردم برای رفع آن استفاده شود. این کار با ثبت خاطرات نسل گذشته صورت می‌گیرد که طی آن، نسل فعلی به نسل گذشته رجوع کرده، علاوه بر اینکه خاطرات نسل گذشته را ثبت می‌کند، تجربۀ ارتباط نزدیک با گذشتگان و فضای فکری و اجتماعی آن دوران را به دست می‌آورد.
همچنین با تولید محتوای مردمی، به موضوع امت واحده‌‌ای که در قرآن به آن اشاره و تاکید شده می‌رسیم. ضرورت تشکیل امت واحده بارها در کلام امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری -به تأسی از قرآن کریم- به عنوان رمز موفقیت امت‌ها مطرح شده است. یک جامعه زمانی رشد می‌کند که به امت واحده تبدیل شده باشد و خود بخواهد این رشد صورت گیرد. در صورتی که حاکمان بخواهند برای مردم تصمیم گیری کنند و برای رسیدن به رشد، نقشۀ راه بکشند و مردم را در شکل‌گیری آن دخیل نکنند، ممکن است شکلی از جامعه بروز کند، اما مطمئناً ناقص و بیهوده خواهد بود.
در واقع برای انجام هر امری در جامعه، مردم باید با آن درگیر شوند؛ همان‌طور که در انتخابات، مردم سرنوشت سیاسی کشور را رقم می‌زنند، در دیگر عرصه‌ها نیز باید نقش تصمیم گیرنده داشته باشند. مثلاً در اواخر دهۀ 50 و در دوران دهۀ 60 که مردم خود در عرصه‌های مختلف اجتماعی حضور فعال داشتند، توانستند تغییرات اساسی در جامعه ایجاد کنند و پس از آن، برای تثبیت این تغییرات و برای نگهداری از آنچه به‌دست آورده‌اند، همۀ تلاش خود را کردند؛ در مساجد، مدارس، دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، زن و مرد در سنین مختلف، امت واحده را تشکیل می‌دهند. در دوران دفاع مقدس، هر گروهی به گونه‌‌ای برای پیروزی در جنگ تلاش می‌کرد؛ عده‌‌ای به دنبال اسلحه ساختن می‌رفتند و موشک طراحی می‌کردند، عده‌‌ای برای پشتیبانی از جبهه به تهیۀ بسته‌های غذایی و پوشاک مشغول می‌شدند، برخی دیگر پرستاری از مجروحان جنگی را به عهده می‌گرفتند. این، نمونۀ بارزی از ظهور و بروز تولید محتوای مردمی در جامعۀ ما است.
عرصه‌های مختلف تولید محتوا توسط مردم
تولید محتوای مردمی می‌تواند عرصه‌های مختلفی داشته باشد. می‌توان مردم را از نظر جنسیتی دسته بندی کرد؛ زنان و مردان محتوای مورد نیاز جنسیت خود را تولید کنند. سنین مختلف را می‌توان در تولید محتوای مرتبط با همان سن، درگیر کرد. مثلاً کودکان می‌توانند محتوای مورد نیاز با کشیدن نقاشی از وقایع مختلف و مانند آن تولید کنند. حتی می‌توان از صنوف مختلف خواست تا در تولید محتوایی که آن صنف خاص به آن نیاز دارد، دخیل شوند. موقعیت‌های زمانی و مکانی را هم باید در بحث تولید محتوا درگیر کرد؛ مثلاً دهۀ شصتی‌ها به محتوایی نیاز دارند که دهۀ هفتادی‌ها به آن نیاز کمتری دارند؛ خود دهۀ شصتی‌ها این محتوا را تولید کرده و از آن استفاده کنند. همچنین می‌توان بر اساس مکان به تولید محتوا پرداخت؛ مثلاً دانشگاهیان، مدرسه‌‌ای‌ها، مسجدی‌ها یا هر مکان دیگری که یکی از کارکردهای آن تولید محتوا باشد.
مسجد مکان تولیدگر مردمی
یکی از مکان‌هایی که تولیدگر است و عموم مردم با آن ارتباط مستقیم، مستمر و مؤثر دارند، مسجد است. در آیین ما به مسجد بسیار توجه شده و به نوعی حرکت و اشاعۀ اسلام، از مسجد نشأت می‌گرفته است. در طول تاریخ اسلام، هرگاه مسلمانان به مسجد نیاز داشتند، مسجد نقش خود را به خوبی ایفا کرده است.
تفاوت مسجد با دیگر مکان‌های تولیدگر، مردمی بودن آن است؛ به این معنی که گردانندگان مسجد و مخاطبان آن، طبقات مختلف مردم هستند. در مقایسه با مسجد، دیگر نهادهای تولیدگر، با وجود ارتباط مستقیم مردم با آنها، تشکیلاتی هستند که یک نهاد حکومتی بر آن نظارت مستقیم دارد. از طرف دیگر، حضور مردم در این مکان‌ها بنا بر علل خاصی است؛ افرادی از جامعه به دانشگاه رجوع می‌کنند که قصد تحصیل در مقاطع عالیۀ تحصیلی دارند و مخاطبان مدرسه، صرفاً دانش آموزان هستند. در حالی که مسجد، یک نهاد فراگیر مردمی است که همۀ اقشار می‌توانند به طور مستقیم با آن در ارتباط باشند.
نقش اجتماعی فراگیر مسجد در تولید محتوا
مسجد می‌تواند برای همۀ گروه‌های اجتماعی برنامه داشته باشد اما مدرسه و دانشگاه تنها می‌توانند ارتباط مستقیم با قشر خاصی از جامعه برقرار کنند. مقام معظم رهبری در پیام خود که به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز ابلاغ شد، به این موضوع اشاره کردند و از مسئولان مساجد خواستند تا برای اقشار مختلف مردم از «نوزادانی که تازه متولد می‌شوند» تا «جوانانی که ازدواج می‌کنند» یا «غمدیدگانی که غمگساری می‌جویند» برنامه داشته باشند.
از طرف دیگر، دسترسی مردم به مساجد سهل الوصول است. اگر روستایی مدرسه نداشته باشد، مسجد دارد. مردم در شهرستان‌های دور افتاده، به دانشگاه یا دیگر مکان‌های تولیدگر عمومی دسترسی ندارند، اما مسجد حتماً وجود دارد و در این مکان، همۀ طیف‌ها و صنف‌های مختلف می‌توانند حضور فعال داشته باشند.
کارکردهای متفاوت مسجد
مسجد کارکردهای متفاوتی دارد. عنصر محوری مسجد، عبادت است. از ابتدای تأسیس نهاد مسجد در صدر اسلام، در کنار کارکرد عبادی، به مسائل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی هم می‌پرداختند. از مشورت‌های اجتماعی که پیامبر(ص) در مسجد بیان می‌کرد تا مطرح کردن مباحث نظامی و جنگی، از نمونه کارکردهای مسجد در صدر اسلام است. کلاس‌های درس و بحث ائمه(ع) در مسجد مخاطبانی از سراسر جهان اسلام جذب می‌کرد.
کارکردهای مسجد در طول دورۀ تاریخ اسلام، فراز و فرودهای بسیار داشته است. در دوران انقلاب اسلامی، مسجد برخی کارکردهای صدر اسلام را دوباره به دست آورد. کارکردهای آموزشی، نظامی، سیاسی با محوریت مسجد در ابعاد مختلف شکل گرفت و تا اکنون هم مساجد فعال این کارکردها را پوشش می‌دهند.
در این کارکردها، بعضی مادر هستند و کارکردهای دیگر را تغذیه می‌کنند. می‌توانند مانند شاهراه و کانالی برای انتقال مفاهیم مختلف باشند؛ کارکرد عبادی باید بالأصاله باشد؛ اما مفاهیم دینی می‌تواند در قالب‌های متفاوت مانند سیاسی، اجتماعی و مانند آن قرار گیرد و به مردم ارائه شود.
آنچه در میان کارکردهای مختلف مساجد در جامعۀ ما کم‌رنگ شده، پرداختن به مباحث فرهنگی و اجتماعی کسانی است که با مسجد ارتباط گرفته و در مساجد فعالیت می‌کنند. این تنوع جمعیتی، خلأ اجتماعی ایجاد می‌کند؛ مثلاً حضور کم‌رنگ جوانان، یکی از خلأهای اجتماعی است که مساجد ما با آن مواجه شده‌اند زیرا نیازهای فرهنگی و اجتماعی این قشر در مسجد تأمین نمی‌شود. مساجد باید بتوانند محتوای مورد نیاز این اقشار را تأمین کنند.
تأسیس دفاتر ادب و هنر انقلاب اسلامی با محوریت مسجد
مسجد می‌تواند جایگاهی برای تولید محتوای مردمی اختصاص دهد که ما به آن «دفاتر ادب و هنر انقلاب اسلامی» می‌گوییم. موضوع فعالیت این دفتر رسیدن به ثبات در ادب و هنر انقلاب است و هدف آن هم انقلاب اسلامی تعیین شده است.
تولید محتوا در مسجد، بر اساس سنجش نیازها و اولویت منطقه صورت می‌گیرد. مسجد می‌تواند بخش‌های مختلفی از تولید محتوای مردمی را در بر گیرد. مثلاً ثبت خاطرات می‌تواند بخش مهمی از فعالیت‌های این دفاتر ادب و هنر انقلاب را تشکیل دهد. به ویژه اینکه دربارۀ گذشتۀ پر افتخارمان، محتوای بسیار اندکی در اختیار داریم.
تاریخ شفاهی در بستر مسجد
یکی از دلایل بی محتوایی در حوزۀ تاریخ معاصر، نبود ارتباط مؤثر و مفید با بزرگ‌ترها و جوانان نسل انقلاب است. کسانی که در طی پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین دوران دفاع مقدس افتخار آفرینی کرده‌اند، کم نیستند اما تا کنون کمتر کسی از نسل جوان، برای دریافت خاطرات و تجربیات به سراغ این افراد رفته است. به همین دلیل، جوان امروز ما برای تعامل با دیگران، موضوعی برای گفتگو ندارد و در نتیجه به سراغ محتوایی می‌رود که فرهنگ خودی در تولید آن نقشی ندارد.
در گذشته، مجالس شب‌نشینی را قصه‌های گذشته و درس‌ها و عبارت‌های بزرگ‌ترها پر می‌کرد که بر بنیادهای فرهنگی و فکری ایرانی استوار بود. اما امروز که خودمان برای تولید محتوا تلاش نمی‌کنیم، بیگانگان برای ما محتوا تولید می‌کنند و این محتوا بر اساس فرهنگی به ما داده می‌شود که سنخیتی با فرهنگ بومی ما ندارد. نشانۀ این مسئله را در پیام‌هایی که این روزها در شبکه‌های اجتماعی میان کاربران فضای مجازی رد و بدل می‌شود، می‌توان دید.
این نسل نسبت به گذشتۀ فرهنگی و اجتماعی و افتخارات وطنی خود اطلاع اندکی دارد. وقتی این مسئله را با دیگر کشورهای دنیا مقایسه می‌کنیم، متوجه می‌شویم ما در این حوزه عقب نشسته‌ایم. جنگ ویتنام بی شک از بزرگ‌ترین جنایات آمریکایی‌ها در قرن اخیر است؛ اما نسل نوجوان این کشور خاطرات کهنه‌سربازان این جنگ را با افتخار بازگو می‌کند. این تنها به دلیل واگویه کردن خاطرات سربازان این جنگ‌ها و یادبودهای آن، بوده است.
تاریخ شفاهی می‌تواند در قالب‌های مختلف هنری و فرهنگی به مردم ارائه شود. از دل خاطرات رزمندگان می‌توان هزاران محتوا و قصه و رمان و فیلم تولید کرد. رهبر معظم انقلاب در دیدار با عوامل فیلم شیار 143 هم به این موضوع اشارۀ مستقیم می‌کنند: «بروید در مسجد و فعالیت‌هایی را که در یک مسجد از سوی مردم انجام گرفته است، با آن نگاه هنرمندانه تبیین کنید، یک قصه در بیاورید و روشن کنید... بروید داخل مجموعه‌هایی که جنگ را پشتیبانی می‌کردند، برایشان از مال خودشان از امکانات ضعیف خودشان استفاده می‌کردند... اینها همه موضوعاتی است که می‌تواند موضوع محوری و مرکزی برای سینمای ما قرار بگیرد.»(1)
انتقال مفاهیم دینی و انقلابی با استفاده از قالب‌های هنری
محور دیگری که می‌تواند در جهت انتقال مفاهیم در مساجد شکل گیرد، استفاده از ابزاری مانند فعالیت‌های هنری است. گاهی انتقال مفاهیمی مانند صبر، انفاق و مانند آن با سخنرانی صورت می‌گیرد و در کنار آن می‌توان از قالب‌های هنری مانند سرود و تئاتر استفاده کرد. بهره‌گیری از نمایش برای بیان مفاهیم به خصوص وقایع تاریخی، از روزگار گذشته در جامعۀ ما رواج داشته است. حتی در دوران باستان، نمایش «سیاوش کُشان» رواج داشته و چه بسا سنت تعزیه خوانی از ایران باستان به دوران اسلامی راه یافته باشد. تعزیه، هنری بود که وقایع تاریخی مانند عاشورا را برای مخاطب تصویرسازی می‌کرد و فهم دقیق‌تری از این حادثه منتقل می‌کرد.
انتقال مفاهیم در قالب‌های متنوع، نیازمند ابزارها و بسترهایی است. ابزارها مشخص است؛ امکاناتی که مساجد در اختیار دارند، محدود و مشخص است. باید قالبی برای مساجد برنامه ریزی کرد که امکانات مسجد بتواند نیازهای آن را برآورده کند. یکی از این قالب‌ها، گروه‌های سرود است. رهبر انقلاب هم بر اهمیت این قالب و توانمندی آن برای انتقال مؤثر مفاهیم مختلف مذهبی و اجتماعی، تأکید می‌کنند. تئاتر هم از دیگر قالب‌های هنری است که زیر ساخت‌های آن از عهدۀ مسجد بر می‌آید. در دهۀ 60، مسجدی‌ها از این دو قالب در بالاترین سطح آن، استفاده می‌کردند.
پی‌نوشت:
(1)مقام معظم رهبری، بیانات در دیدار با عوامل فیلم شیار 143، 26/3/1393.