به گزارش پایگاه تخصصی مسجد ، با اینکه همه می‌دانند که کارآفرینی مهم است، چرا هنوز در کارآفرینی موفق نیستیم؟ جواب این پرسش و بیشتر از آن را در یادداشت محمدحسین شیخ شعاعی پژوهشگر و مؤلف خواهیم خواند.
مهم‌ترین آموزه اقتصادی قرآن این است که: «رزق و روزی به دست خداوند است و همه موجودات را او روزی می‌بخشد». اما خداوند این رزق را از طریق اسباب و واسطه‌های مختلف به دست مخلوقاتش می‌رساند. به همین دلیل موجودات وظیفه دارند تلاش کنند و اسباب دریافت روزیِ خود را فراهم کنند. این تلاش، به خودی خود در تعالیم اسلامی مقدس و بسیار ارزشمند شمرده شده و معصومین(ع)، فوق‌العاده بر آن تأکید کرده‌اند. اما اجازه بدهید از یک نوع تلاش دیگر سخن بگوییم که تا حدودی از همین جنس است اما ارزشی مضاعف دارد! این تلاش کسی است که نه تنها برای روزیِ خود تلاش می‌کند، بلکه زمینه کار و اشتغال و کسب روزی را برای افرادی دیگر نیز فراهم می‌کند. کارآفرینی، یعنی فراهم کردن اسباب روزیِ دیگران و از این جهت باید گفت کارآفرین، یکی از کارگزارانِ دستگاهِ تدبیرِ الهی است. بعید نیست اهمیتی که در برخی روایات برای ثروتمندان جامعه مؤمنین ذکر شده است به همین دلیل باشد.
می‌گویند: کارآفرینی، موتور حرکت‌دهنده اقتصاد است. یعنی اگر مردم و مسئولان جامعه‌ای در این مسیر حرکت کردند و همه تصمیم‌ها و رفتارهای اقتصادی، در تجارت و صنعت و خدمات و حتی مصرف، به این سمت‌وسو گرایش داشت، اقتصادِ آن جامعه رونق می‌گیرد و مؤلفه‌های آن رشد می‌کنند. برای همین سال‌هاست در بسیاری از کشورهای دنیا، کارآفرینی به عنوان یک رشته دانشگاهی و یک مهارت اساسی، آموزش داده می‌شود و درباره آن پژوهش‌های علمی گسترده‌ای را در علوم مختلف مثل روان‌شناسی و مدیریت انجام می‌دهند. بنابراین، شک نکنید که کارآفرینی از جهت علمی و فنّی هم به طرز بی‌بدیلی اهمیت دارد.
اگر به تعالیم اسلامی نیز رجوع کنیم، نشانه‌هایی از اهمیت این موضوع می‌یابیم. به عنوان نمونه، روایات به صراحت بیان می‌کنند که وقتی قرار است نعمت کسی زیاد شود، نیاز دیگران به او شدت می‌گیرد، پس اگر به این نیازها توجه داشت، نعمتش ماندگار می‌شود، وگرنه از او دور خواهد شد. بر همین اساس باید گفت: اگر کسی بتواند برای اشتغال حتی یک نفر کاری بکند و نکند، نه تنها فرصتی را از افرادی گرفته است، بلکه نعمت خود را هم در معرض نابودی قرار داده است.
اگر اشتغال‌زایی برای بی‌کاران، موضوعی به این اندازه حساس است که حتی در زندگی اقتصادی شخصیِ ما تأثیرگذار است، پس این نه فقط برای سرمایه‌داران کوچک و بزرگ که باید پول خود را برای کارآفرینی صرف کنند، بلکه برای همه افراد جامعه، تکلیف‌آور نیز خواهد بود؛ حتی ضعیف‌ترین اقشار خانواده، با نوع مصرفشان می‌توانند به کارآفرینی و رونق کار یا خدای نکرده ضربه زدن به آن قدم بردارند. مصرف تولیدات داخلی از این جهت دارای اهمیت است. مسجدی‌ها نه برای زندگی خودشان و نه برای مصارف مسجد، کالای خارجی را بر کالای داخلی ترجیح نمی‌دهند.
نقطه شروع
اما با اینکه همه می‌دانند که کارآفرینی مهم است، چرا هنوز در کارآفرینی موفق نیستیم؟ چرا همه کسانی که می‌توانند کارآفرین شوند و باید بشوند، موفق به انجام آن نمی‌شوند؟ بدون شک باید مقدمات زیادی فراهم شود تا افراد، انگیزه و توان لازم را برای کارآفرینی پیدا کنند. خب، این‌ها چه مقدماتی‌اند؟ مثلاً چه مقدماتی لازم است برای اینکه یک فرد ثروتمند سرمایه‌اش را به جای گسیل دادن به سوی دلّالی یا سپرده‌گذاری‌های ربوی و شبه ربوی، به کار بیندازد و با راه انداختن کارگاهی یا مزرعه‌ای یا هر زمینه دیگری که اشتغالی ایجاد می‌کند، افرادی را به کار مشغول نماید؟ چگونه می‌شود حتی سرمایه‌های اندک و پراکنده را در خدمت کارآفرینی قرار داد؟ و یک سؤال دیگر که برای ما فوق‌العاده مهم است اینکه: مسجد، به عنوان قلب تپنده فرهنگ در جامعه مسلمانان، چگونه می‌تواند به این اتفاق کمک کند؟ مسجدی‌ها چگونه می‌توانند (آیا می‌تواند؟) مقدمات لازم را برای رویکردی کارآفرین در همه مردم و حتی در مسئولان فراهم کنند؟
بخشی از مقدمات کارآفرینی مربوط به مسئولان و متولیان اقتصادی و نیز شرایط عمومی جامعه است. اما بخش دیگر به خودِ افراد برمی‌گردد. از قضا این بخش آنقدر نقش و اهمیت دارد که می‌تواند کاستی‌ها و شرایط نامساعد در بخش اول را تا اندازه زیادی جبران کند. علاوه بر این، بسیاری از مشکلات کلان اقتصادی ناشی از مشکلات و ناتوانی‌های افرادی است که در این باره مسئولیت دارند. این‌ها ویژگی‌ها و مهارت‌هایی فردی‌اند که البته خوشبختانه در اغلب موارد قابل تعلیم و یادگیری و تقویت هستند. همین‌جا باید گفت: مهم‌ترین نقش مسجد، ایجاد و تقویت همین روحیه‌ها است؛ یعنی تربیت جنبه‌ای مهم از شخصیت افراد که در وجه اقتصادی به کارآفرینی می‌انجامد.
روحیه‌ها و زمینه‌ها
استقلال‌طلبی: وابسته بودن ناپسند است. نیازمند را می‌توان موقتا با بخششی بی‌نیاز ساخت، اما شکل متعالی و عاقلانه‌تر در انفاق، رفع این وابستگی و خودکفا کردن اوست. قضیه آنقدر جدی است که خداوند حتی با پیامبرش داوود(ع) در این باره تعارف را کنار گذاشت، به او زره‌سازی را آموخت و فرمود اگر خودت کار کنی و از بیت‌المال بی‌نیاز شوی، بنده بهتری خواهی بود. بنابراین، باید استقلال‌طلبی اقتصادی به عنوان یک ارزش فرهنگی، تبلیغ و ترویج شود. اگر قرار است از طریق مسجد به نیازمندی کمک شود، پولی که جمع می‌شود بهتر است سرمایه‌ای برای کار او شود. هر نوع تکیه اقتصادی به منابعی که نه در قبال کار یا کالایی به انسان روزی می‌رسانند، باعث از بین رفتن خلاقیت و قدرت انسان در کارآفرینی برای خود و البته برای دیگران می‌شود.
خلاقیت، جسارت و خطرپذیری: هم برای کارآفرین و هم کسی که به دنبال کار می‌گردد، داشتن این ویژگی‌ها مهم است و روح بسیاری از احکام و توصیه‌های اسلامی بر آن تأکید دارد. به عنوان مثال، در ادیان الهی از ربا که در آن سود تضمین شده وجود دارد نهی شده و در مقابل، تجارت را که مستلزم ریسک اقتصادی است، ارج نهاده‌اند.
دانش و مهارت: معصومین(ع) توصیه‌های متعددی به افراد در مسائل اقتصادی داشته‌اند و به آن‌ها گوشزد می‌کردند که چگونه رفتار کنند تا در کسب روزی موفق‌تر باشند. هرچه آگاهی‌های اقتصادی و مهارت‌های فنّی افراد بیشتر و به‌روزتر باشد، آسان‌تر خواهند توانست کسب‌وکار داشته باشند. وقتی حضرات معصومین(ع) به مردم مشاوره اقتصادی می‌دادند، چه اشکالی دارد که در کنار فعالیت‌های اصلی مساجد، مشاوره‌های اقتصادی با حضور کارشناسان خبره انجام شود و حتی آموزش‌های تخصصی برای اشتغال جوانان ارائه گردد؟
پی‌نوشت:
[1]. «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاق»؛ ذاریات، 58؛ «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُها»؛ هود، 6.
[2]. قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: «مَیَاسِیرُ شِیعَتِنَا أُمَنَاؤُنَا عَلى مَحَاوِیجِهِمْ، فَاحْفَظُونَا فِیهِمْ؛ یَحْفَظْکُمُ اللَّهُ»؛ الکافی، ج3، ص660.
[3]. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام، قَالَ: «مَنْ عَظُمَتْ عَلَیْهِ النِّعْمَةُ، اشْتَدَّتْ مَؤُونَةُ النَّاسِ عَلَیْهِ، فَإِنْ هُوَ قَامَ بِمَؤُونَتِهِمْ، اجْتَلَبَ زِیَادَةَ النِّعْمَةِ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ، وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلْ، فَقَدْ عَرَّضَ النِّعْمَةَ لِزَوَالِهَا»؛ الکافی، ج7، ص297.
[4]. الکافی، ج9، ص532. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: «أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام، قَالَ: أَوْحَى اللَّهُ- عَزَّ وَ جَلَّ- إِلى دَاوُدَ علیه السلام: أَنَّکَ نِعْمَ الْعَبْدُ لَوْ لَاأَنَّکَ تَأْکُلُ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ، وَ لَا تَعْمَلُ بِیَدِکَ شَیْئاً. قَالَ: فَبَکى دَاوُدُ علیه السلام أَرْبَعِینَ صَبَاحاً، فَأَوْحَى اللَّهُ- عَزَّ وَ جَلَّ- إِلَى الْحَدِیدِ: أَنْ لِنْ لِعَبْدِی دَاوُدَ، فَأَلَانَ اللَّهُ- عَزَّ وَ جَلَّ- لَهُ الْحَدِیدَ، فَکَانَ یَعْمَلُ کُلَّ یَوْمٍ دِرْعاً، فَیَبِیعُهَا بِأَلْفِ دِرْهَمٍ، فَعَمِلَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ دِرْعاً، فَبَاعَهَا بِثَلَاثِمِائَةٍ وَ سِتِّینَ أَلْفاً، وَ اسْتَغْنى عَنْ بَیْتِ الْمَالِ»؛ الکافی، ج9، ص532.
[5]. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام، قَالَ: «تَرْکُ التِّجَارَةِ یَنْقُصُ الْعَقْل»؛ الکافی، ج10، ص7.
[6]. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: «مَنَّ اللَّهُ- عَزَّ وَ جَلَّ- عَلَى النَّاسِ بَرِّهِمْ وَ فَاجِرِهِمْ بِالْکِتَابِ وَ الْحِسَابِ، وَ لَوْ لَاذلِکَ لَتَغَالَطُوا»؛ الکافی، ج10، ص31. بر اساس این روایت، در هر روزگاری باید به ابزار حساب و کتابِ آن زمان، مسلط بود. علاوه بر این، موارد متعددی از توصیه‌های ریز اقتصادی در روایات اسلامی وجود دارد که ذکر آن‌ها مجال وسیعی می‌طلبد.