به گزارش پایگاه تخصصی مسجد به نقل ازفرهنگ نیوز، اماکن دینی-مذهبی به‌عنوان پایگاهی دینی و فرهنگی نقش بسیار حساس و بنیادینی در ایجاد هسته‌های اولیۀ نهضت پویا و اصیل اسلامی و جهت‌دهی به حرکت‌ها و جریانات مردمی داشته است. درکنار بقعه‌های متبرکه، مساجد نیز طی تاریخ اسلام کارکردهای متفاوت داشته‌اند.زمانی که جرقه‌های انقلاب اسلامی در جامعۀ ایران عصر پهلوی زده شد، به کارکردهای سیاسی و اجتماعی مسجد بار دیگر توجه شد.نوشتار پیش روی، نگاهی به کارکردها و نقش بقعه ها و مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران دارد.
بقاع متبرکه و انقلاب اسلامی:
اماکن دینی و فرهنگی همواره در تاریخ این سرزمین بخصوص در دوره شکل‌گیری انقلاب اسلامی نقش ممتازی داشته است. نگاهی به تحولات تاریخی ایران در دوره قاجاریه و مشروطه نشان می‌دهد که در جریان قانون خواهی مردم ایران که منجر به مشروطه شد و نیز در جریان استبداد صغیر محمدعلی شاه قاجار، علما دینی به همراه توده‌های مردم در اماکن و بقعه‌های دینی بخصوص حرم حضرت عبدالعظیم حسنی و نیز حرم حضرت معصومه تحصن کردند. حضور در این اماکن پیام‌های مختلفی را می‌توانست به دوست و دشمن مخابره کند. حقانیت حرکت، ایمان قلبی به نیروهای دینی، جلب مردم و...ازجمله این رویکردها بود. این اقدام همچنین اجازه هرگونه سوءاستفاده و بهره‌برداری سیاسی از حرکت و جنبش‌ها را از سوی گروه‌های وابسته می‌گرفت.
راز ماندگاری این عمارت‌ها نه ساخت زیبای برون، بلکه سیرت پرفیض درون آن‌ها می‌باشد که با حیات معنوی مردم ایران درآمیخته است. وجود بقاع متبرکه و مشاهد مشرفه، مشحون و سرشار از تأثیرات روحی، فرهنگی، دینی، اجتماعی و سیاسی است. در تاریخ بسیاری از جنبش‌های سیاسی ـ مذهبی از ساحت همین اماکن شکل‌گرفته یا این بقاع متبرکه کانون تمرکز آن‌ها بوده است.
اماکن مذهبی ازجمله مستنداتی هستند که روح تاریخ و حقیقت را در خود ثبت و ضبط کرده‌اند. بامطالعۀ روند رو به رشد حرکت‌ها و فعالیت‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی درمی‌یابیم که چگونه این اماکن الهی نقش زمینه‌سازی و توسعه و بسط این جریانات را ایفا نموده است.
بدون شک در هیچ مقطعی از تاریخ این سرزمین، اماکن مقدسه و بقعه‌ها و امامزاده‌ها به‌اندازه مقطع منتهی به انقلاب اسلامی موردتوجه و تأکید قرار نگرفته بود. در این مقطع از تاریخ ایران، این اماکن به‌عنوان پایگاه‌های مردمی برای انقلاب محسوب می‌شوند.
در میان همه بقعه‌ها و اماکن مذهبی،مرقد امام رضا، مرقد مطهر حضرت معصومه، حضرت عبدالعظیم حسنی، شاه‌چراغ در شیراز...از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. اسناد منتشرشده از نامه‌نگاری‌های ساواک نشان می‌دهد که چگونه این نهاد امنیتی رژیم به اهمیت و تأثیرگذاری این اماکن پی برده بود و به همین خاطر دستورات مختلفی را برای کنترل هر چه بیشتر این اماکن صادر کرد.
مساجد و انقلاب اسلامی:
از نهادهای فرهنگی تأثیرگذار در انقلاب اسلامی، مساجد بودند. مساجد مهم‌ترین نهاد سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی در طول قرون متمادی بوده و نقش محوری وبی بدیل در اداره جامعه و تحولات آن ایفا کرده است. برای سالیان دراز، اولین اقدام والی هر شهر و خلیفه مسلمین به طرق اولی، خواندن خطبه‌ای در مسجد اصلی شهر بوده است.
تمام نمازهای جمعه و گاهی تمام نمازهای مسجد اصلی شهر به امامت والی و خلیفه برگزار می‌شد و بیشتر ارتباط مردم با والی از همین طریق انجام می‌گرفت. همیشه خبرهای مهم در ابتدا در این مکان به اطلاع عموم رسانده می‌شد. بسیاری از اقدام‌های حکومتی مانند قضاوت، جمع سپاه، بسیج مردم برای فعالیت‌های مشترک و...در مساجد انجام می‌گرفت و حتی در زمان پیامبر اکرم چادرهای برای درمان مجروحان جنگی در حیاط مسجد مدینه برپاشده این‌همه نشانه اهمیت مسجد و از آن مهم‌تر، ظرفیت این نهاد برای ایفای نقش‌های مختلف با توجه به نیاز جامعه و شرایط زمانی و مکانی است.
ازاین‌رو یکی از ویژگی‌های انقلاب اسلامی ایران که آن را اسلامی، جلوه داد، نقش مساجد است و همین مساجد نیز تأثیر شگرفی در پیروزی و هدایت فکری و فرهنگی نیروهای انقلاب ایفا کرد، امری که توسط اندیشمندان و متفکران غربی نیز موردتوجه قرارگرفته است. در همین رابطه میشل فوکو مشاهده‌های خود را از تهران این‌گونه می‌نویسد: «تمام‌روز ملاها در مسجدها باخشم، از امریکا و از غرب و ماده‌پرستی آن حرف زده‌اند و مردم را به نام اسلام و قرآن، به پیکار با همه رژم فراخوانده‌اند هر وقت که مسجد کوچک بوده و برای مردم جا نداشته است بلندگوها را در خیابان نصب‌کرده‌اند و این صدا، صدایی به مهابت صدای اوونارولا در فلورانس، صدای آناباپتیست ها در مونستر یا صدای پرسبیترها در روزگار کرامول، در همه ده یا سراسر محله طنین اندازه شده است».
نگاهی به شکل‌گیری انقلاب و مباحث مرتبط با مساجد نشان می‌دهد که می‌توان نقش‌های مختلفی از مساجد را در این رویکرد رصد کرد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
تبادل فکری نیروهای انقلاب:
اسناد به‌جای مانده از انقلاب اسلامی نشان می‌دهد این نقش توسط مساجد در قالب‌های گوناگونی انجام می‌شده است. یکی از برجسته‌ترین همکاری‌های صورت گرفته میان اندیشمندان اسلامی در مساجدی چون مسجد الجواد تهران ظهور کرد.آیت‌الله مفتح در کنار هم‌فکرانش در مسجد الجواد حضور یافت و با همکاری استاد شهید مرتضی مطهری و شهید دکتر بهشتی، شهید دکتر محمدجواد باهنر و...در این مسجد منعقد می‌شد. در این مکان تبادلات فکری زیادی بین نیروهای تأثیرگذار انقلاب صورت می‌گرفت.
آموزش الگوهای ارزشی:
الگوهای ارزشی جدید در قالب سخنرانی، برگزاری کلاس‌های پرمخاطب، ترویج کتاب‌های خاص، انجام فعالیت هنری و حتی برگزاری همایش به مردم آموزش داده‌شده است. یکی از شاخص‌های تأثیرگذار در این نگاه، سخنرانی روحانیان بر منبر و برگزاری کلاس‌های آموزشی توسط صاحب‌نظران و نیروهای تأثیرگذار انقلاب بود که بسیار تأثیرگذار بود.
سخنرانی روحانیان بر منبر:
سخنرانی رایج روحانیان در مساجد به‌ویژه در ماه‌های محرم صفر، رمضان و مناسبت‌های مذهبی صورت می‌گرفته.«حلقه‌ای از منبرهای مذهبی در تهران و شهرستان‌ها، هم‌زمان و به‌طور منظم، از اواخر دهه 40 شروع به کار کرد که رسالت اصلی آن طرح مباحث اجتماعی و سیاسی در دل مباحث به‌ظاهر مذهبی بود».
فعالیت‌های هنری:
همچنین نیروهای انقلابی از اجرای نمایش جهت آموزش مطالب اجتماعی و سیاسی بر مبنای فکری و فرهنگی اسلامی به مردم استفاده می‌کردند که دریکی از سندهای اداره سوم ساواک خراسان ثبت‌شده است:«اخیراً مشاهده می‌شود بعضی از جلسه‌های مذهبی تحت تأثیر افراد ناراحت، مبادرت به اجرای نمایشنامه‌هایی می‌نمایند که حاوی مطالب تحریک‌آمیز و گمراه‌کننده می‌باشد.. خواهشمند است دستور فرمایید من‌بعد، از اجرای هرگونه نمایشنامه در جلسه‌های مذهبی، مساجد و کانون‌های دینی ممانعت به‌عمل‌آمده و نتیجه را به‌موقع به این اداره کل اعلام نمایند».
برگزاری کلاس‌های آموزشی:
در همین راستا بیان‌شده است که «آقای خامنه‌ای روزهای پنج‌شنبه و جمعه در مدرس مدرسه میرزا جعفر و سپس در مسجدی در پایین خیابان مدرسه ابدال خان و آنگاه در همان خیابان و در مسجد قبله تفسیر می‌گفت. تفسیری بسیار پرشور حرکت آفرین و جهت دهند...مسجد امام حسن یکی دیگر از پایگاه‌های وی بود و بحث‌های نهج‌البلاغه همین مسجد و سخنرانی‌های پرشور مناسبت‌ها در این مسجد بسیار بیدارگر بود.«
فعالیت‌های مذهبی و اعتراض بر سیاست‌های حاکم:
یکی از ترفندهای جالب‌توجه در مساجد برای ابراز انتقاد از سیاست‌های حاکم، تغییر کاربری فعالیت‌های مذهبی بود. یکی از نمونه‌های مهم در این زمینه، در ماجرای لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی رخ داد که چهار تن از علمای تهران شامل بهبهانی، سید احمد خوانساری، شیخ محمدرضا تنکابنی و شیخ محمدتقی آملی تصمیم گرفتند جلسه دعایی با اجتماع عظیم مردمی در مسجد سید عزیز الله در روز اول رجب که در آذر 1341 شمسی واقع‌شده بود، برپا کنند که رژیم از آن وحشت و لایحه را ملغی اعلام کرد.
درگیر شدن با نیروهای رژیم:
مسجد آیت‌الله صدوقی در یزد رد سال 1357 از تجمع و تظاهرات، گذشته و عملاً به سنگر مبارزه خونین با رژیم تبدیل‌شده بود.گزارش‌ها و اسناد تاریخی نشان می‌دهد که در آن دوره، یکی از نهادهای فعال در انتقاد از رژیم و تحریک مردم علیه رژیم بر مبنای ارزش‌های اسلامی و متضاد با نظام اجتماعی حاکم، مساجد بودند. مساجد چنین نقشی را با استفاده از روش‌های مختلف به‌ویژه جهت‌دهی انتقادی به برنامه‌های مذهبی و برگزاری تجمع و تظاهرات صورت دادند.
کارکردهای اجتماعی مساجد:
در کنار کارکردهای فرهنگی، سیاسی و مبارزاتی مساجد می‌توان از کارکرد دیگری نیز سخن گفت و آن کمک و رسیدگی به مشکلات مردم در حین انقلاب بود که در مقوله‌های مختلف خود را نشان می‌داد. در مساجد، تعاونی‌های شکل‌گرفته بود که به نیازمندان کمک‌های مالی به‌صورت قرض‌الحسنه داده می‌شود و یا به برخی از خانواده‌های زندانیان سیاسی کمک‌های مالی داده می‌شود. در کنار موضوع فوق، خانواده‌ها آن چیزی‌های از مایحتاج روزمره زندگی خود را که نیاز نداشتند به مساجد تحویل می‌دادند و مساجد نیز آن را ساماندهی و در اختیار نیازمندان قرار می‌دادند.
این‌گونه بود که در کنار کارکردهای دینی و مذهبی، کارکردهای مبارزاتی، فرهنگی، سیاسی و حمایتی از قشرهای محروم جامعه نیز به کارکردهای مساجد و اماکن مذهبی افزوده‌شده و نتایج بسیار تأثیرگذاری را از خود بر جای گذاشت و نیروهای مردمی انقلاب برای پیروزی از تمام ظرفیت‌های این اماکن نهایت سود را بردند.