پایگاه تخصصی مسجد: مسئله تحقیق و پژوهش به‌عنوان لازمه فعالیت‌های فرهنگی موضوعی است که همواره موردتوجه مدیران نهادهای فرهنگی بوده است. این مهم به‌ویژه در حوزه نهادهایی که با امور دینی در بسترهای اجتماعی مواجهند از اهمیتی دوچندان برخوردار است و پرداخت صحیح و با دقت نظر به این مقوله موجب تعمیق میزان اثربخشی عملکرد این نهادها خواهد شد.
مرکز رسیدگی به امور مساجد نیز به‌عنوان اصلی‌ترین نهاد متولی مسئله مسجد در سطح جامعه که از یک‌سو با ائمه محترم جماعات مساجد در ارتباط است و از سوی دیگر می‌بایست تحقق مسجد طراز اسلامی را زمینه‌سازی کند، با درک درستی که نسبت به مقوله مطالعات و پژوهش در حوزه فعالیت‌های خود دارد، در دوران مدیریتی حجت‌الاسلام حاج‌علی‌اکبری در این مرکز اقدام به تأسیس و فعال‌سازی دفتر مطالعات و پژوهش‌ها کرد که در مهرماه ۹۵ در قالب تغییرات و اصلاح ساختاری به «دفتر مطالعات، پژوهش‌ها و ارتباطات حوزوی» ارتقاء سازمانی یافت. در خصوص عملکرد این دفتر و برنامه‌های آتی آن به‌ویژه پس از این ارتقاء سطح و جایگاه سازمان، به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام حسنی سعدی مدیر دفتر مطالعات، پژوهش‌ها و ارتباطات حوزوی نشستیم که متن پیش‌رو حاصل این گفت‌وگوست:
* حاج‌آقا از وقتی که در اختیار پایگاه تخصصی مسجد قرار دادید متشکرم.
معمولاً در هر سازمانی و به‌ویژه سازمان‌های که ماهیت و کارکرد فرهنگی دارند، واحدهای مطالعاتی و پژوهشی به‌عنوان یک رکن مهم و راهبردی شناخته می‌شوند که طبیعتاً دفتر مطالعات و پژوهش‌های مرکز رسیدگی به امور مساجد هم از این قاعده مستثنی نیست. اخیراً هم شاهد بودیم که در راستای اصلاحات ساختاری مرکز، این دفتر ارتقاء پیدا کرد و از معاونت فرهنگی به حوزه ریاست مرکز منتقل شد و طبیعتاً این باعث گسترده‌تر شدن فعالیت‌ها خواهد شد. لطفا در ارتباط با دفتر مطالعات، پژوهش‌ها و ارتباطات حوزوی و وظایف و عملکرد آن توضیح بفرمایید.
در دوره اول ریاست حجت الاسلام والمسلمین حاج علی اکبری در مرکز رسیدگی به امور مساجد، با توجه به اینکه بخش عمده ای از فعالیت‌های مرکز در معاونت فرهنگی و اجتماعی انجام می‌شد، تصمیم بر این شد که دفتر مطالعات زیر مجموعه این معاونت، فعالیت کند. در زمانی که حجت الاسلام کرمی به عنوان معاونت فرهنگی ـ اجتماعی انتخاب شدند، عنوان دفتر از مطالعات و پژوهش‌ها به اداره تولید و تامین محتوی تغییر کرد که مسئولیت آن به بنده محول شد. دفتر در این دو سال بیشتر بر روی فعالیت های معاونت فرهنگی ـ اجتماعی تمرکز داشت، تا بتواند پیوستی پژوهشی با آن ایجاد کند.
بعضی از فعالیت های معاونت فرهنگی و اجتماعی نیاز به یک عقبه فکری و نظری داشت که در حد توان انجام داده ایم. بخشی از فعالیت ها بر همایش ها و مراسم‌هایی که معاونت فرهنگی و اجتماعی بر پا می‌داشت، متمرکز بود، که بخش اعظم آن به تولید و تهیه کتاب و سایر محصولات فرهنگی که در ضمن این همایش ها و مراسم ارائه می شد، تعلق داشت. در مناسبت های متعددی که قرار بود مجموعه معاونت فرهنگی و اجتماعی تولیداتی داشته باشد، حال چه مکتوب یا منشورات و تولیداتی که در سایت مرکز بارگذاری شد به عهده این دفتر بود.
به عنوان مثال یکی از تولیداتی که در پورتال مسجد در دو سال متوالی به ائمه جماعات ارائه شد فیش منبر است که در مناسب‌های مختلف فیش منبر منتشر می‌شد. همچنین دیگر محتویات از قبیل مقاله و سایر محتویات که بصورت بروز شده در پورتال منتشر می شد نیز در ضمره کارهایی بود که از طریق این دفتر صورت می گرفت.
یکی دیگر از محتویات مکتوب که توسط دفتر مطالعات ـ پژوهش ها و ارتباطات حوزوی به نشر رسید مجموعه فروغ مسجد بود که در 5 جلد منتشر شد. این مجموعه حاوی مقالات تخصصی با رویکرد شعار سال مرکز، که به بحث‌هایی چون کودک و نوجوان و جوان پرداخته است. در سال آینده نیز فروغ مسجد به بحث خانواده خواهد پرداخت.
در کنار کارهایی که بطور مستقیم و با مدیریت معاونت فرهنگی و اجتماعی انجام شده است، تنظیم اسناد راهبردی مرکز است. خروجی این فعالیت به تالیف اسنادی چون مسجد و کودک و نوجوان و مسجد و جوان انجامید. در سال جاری نیز تالیف سند مسجد و بانوان در دست اقدام است.
امر مهمی که مورد اهتمام ریاست محترم مرکز رسیدگی به امور مساجد تهران و معاونت محترم فرهنگی و اجتماعی سایر ارکان مرکز رسیدگی به امور مساجد است، تالیف سند مسجد طراز اسلامی است. بعد از مباحثاتی که در این زمینه صورت گرفت متوجه شدیم که تنظیم این سند نیاز به یک سری مبانی اولیه دارد که باید از آیات و روایات و فرمایشات امامراحل(ره) و مقام معظم رهبری استخراج شود. بنابراین مجموعه به این نتیجه رسید که کتاب مسجد در آیات و روایات تالیف شود. بعد از این تصمیم دو جلد کتاب با این مضمون و عنوان تالیف شد. همچنین تالیف کتابی با عنوان فقه المسجد در دست اقدام قرار گرفت که تالیف یک جلد از آن تا کنون پایان یافته است که در مرحله ارزیابی است. البته این کتاب با کتاب فقه المسجد که تقریرات درس خارج فقه آیت الله اراکی است متفاوت است.
کتاب فقه المسجد از این جهت مورد اهمیت است چون محقق و پژوهشگری که بخواهد پیرامون مسجد کار علمی و پژوهشی انجام دهد می تواند از این کتاب به عنوان یک مرجع کامل استفاده کند و نیازی به مراجعه به سایر منابع فقهی ندارد.
در اوایل شروع به کار معاونت حجت الاسلام کرمی کتاب مسجد طراز اسلامی منتشر شد که مجموعه ای دسته بندی شده از فرمایشات امام(ره) و رهبر معظم رهبری است. کتاب فاخری که بسیار هم مورد استقبال قرار گرفت. با انتشار این کتاب تقریباً مبانی اولیه ای که مورد نیاز تهیه سند مسجد طراز بود جمع آوری شد. بعد از تهیه مبانی اولیه برای سندِ مسجد طراز، تا کنون در حال تدوین طرح نامه سند آن بودیم. در پی آن نیز یک RFP تهیه و به دانشگاه امام صادق(ع) ارائه شد. بعد از آن نیز دانشگاه امام صادق یک RFB تهیه و ارائه داد. بعد از چند بار تبادل نظر با دانشگاه امام صادق(ع) طرحنامه نهایی و اجرای آن آغاز شد.
در دوره جدید ریاست حجت الاسلام والمسلمین حاج‌علی‌اکبری، تصمیم بر این شد تا دفتر مطالعات را از لحاظ سازمانی ارتقاء دهند و این دفتر تبدیل به دفتر مطالعات ـ پژوهش‌ها و ارتباطات حوزی شد. یکی از اهداف مهم این دفتر، ایجاد ارتباط موسسات پژوهشی با مجموعه معاونت‌های تخصصی مرکز بود. همچنین ایجاد ارتباط حوزوی و بخصوص ارتباط با حوزه علمیه قم از مهمترین آن ها بود.
به لحاظ پژوهشی و تولیدات پژوهشی در حوزه مسجد نیز تلاش بر این بود تا به کلیه ارکان مرکز، خدمات رسانی داشته باشم. در حقیقت با ارتقاء سازمانی دفتر و حکمی که از سوی ریاست مرکز برای اینجانب صادر شده بود، مبتنی بر اینکه خدمات پژوهشی برای کلیه ارکان مرکز رسیدگی به امور مساجد انجام شود.
تمام کارهایی که در زمان همکاری دفتر مطالعات با معاونت فرهنگی و اجتماعی با مدیریت معاونت محترم آن انجام شد، در حقیقت کار همه مجموعه در معاونت فرهنگی و اجتماعی بود.
عمده برنامه ها در دفتر مطالعات ـ پژوهش ها و ارتباطات حوزوی درحوزه ارتباط گیری، این است که اطلاعات جامعی از موسسات پژوهشی که در شهر قم فعالیت دارند، به دست بیاوریم. کارهای اولیه نیز انجام شده است و تا چند ماه آینده، خروجی خوبی از اطلاعات، مشخصات کامل و زمینه کاری این موسسات به مرکز ارائه می دهیم.
در حال حاضر در کنارمشخصات سازمانی، در حال تهیه بانک جامع اطلاعاتی پیرامون کارهای پژوهشی این موسسات هستیم. مخصوصاً مجموعه معاونت فرهنگی و معاونت آموزش اگر احیاناً نیاز به تولید محتوی در این زمینه ها داشته باشند، می توانند از تولیدات این موسسات استفاده کنند. همچنین می توانند از پژوهشگران این موسسات نیز استفاده کنند.
* با توجه به اینکه بهره گیری از ظرفیت‌های حوزه‌ها علمیه قسمتی از سیاست های جدید این دفتر است که این موضوع در قالب ارتباطات حوزوی هم در عنوان دفتر ذکر شده، در این زمینه چه فعالیت هایی انجام شده است؟
در حوزه ارتباط گیری، با مشورت معاونت های مختلف ، قرار به تقویت ارتباط مرکز با بخش‌های مختلف حوزه علمیه قم است. این کار به منظور معرفی مرکز رسیدگی به امور مساجد به عنوان یک مرکز پژوهشی در حوزه مسجد به حوزه های علمیه است. هدف دیگر این ارتباط، خدمات متقابلی است که میان مرکزرسیدگی به امور مساجد و حوزه علمیه قم می تواند مبادله شود.
در حال حاضر حجت الاسلام نوری معاونت محترم جذب و آموزش، ارتباطات قوی و گسترده ای را با حوزه علمیه تهران و قم در زمینه آموزش برقرار کرده اند. در زمینه جذب، که مسولیت آن نیز بر عهده معاونت آموزش است، نیز امیدواریم که بتوانیم با این معاونت همکاری داشته باشیم. علاوه بر اینها دفتر مطالعات ـ پژوهش‌ها و ارتباطات حوزوی این آمادگی را دارد تا با معاونت فرهنگی ـ اجتماعی برای ارتباط با حوزه‌های علمیه همکاری کند.
در بحث ارتباطات این دفتر، نیم نگاهی به سایر استان‌ها و حتی کشورهای دیگر دارد. ارتباطات برون استانی و برون کشوری با این هدف صورت می گیرد که بتوان از تجربیات آنها در حوزه مدیریت مسجد بهره گرفت. بطوریکه این تجربیات، تدوین و به عنوان یک بسته مطالعاتی در اختیار کلیه ارکان مرکز قرارگیرد. قطعاً از این تجربیات می توان درتنظیم سند مسجد طراز استفاده کرد.
در حوزه اسناد راهبردی بنا بر این است که اسناد مسجد بانوان و کودکان و نوجوان و هم مسجد جوان تهیه و ارائه شود. دراین زمینه تلاش شده تا اسناد خوبی ارائه شود تا برای مرکز پیش برنده باشد. سعی بر این بوده تا اسناد کاربردی و عملیاتی باشد.
یکی دیگر از کارهایی که دفتر مطالعات ـ پژوهش‌ها و ارتباطات حوزوی در دست انجام دارد این است که یک فرآیند پژوهشی را برای مرکز تعریف کند، تا با ارزیابی آثار تولیدی ـ تحلیلیِ مرکز، به نوعی بتواند به آنها اعتبار بخشی داشته باشد.
* آیا اولویت های پژوهشی صرفاً در حوزه مسجد تعریف شده است؟
هنوز در زمینه پژوهش در حوزه مسجد یک نوع سردرگمی وجود دارد. ما هنوز نتوانستیم مسجد مطلوب از نگاه اسلام را معرفی کنیم چه رسد بتوانیم مسیر رسیدن به آن را تعریف کنیم. سند مسجد طراز اسلامی قرار است این مشکل را حل کند. به عبارتی این سند می خواهد مسجد مطلوب از نگاه اسلام را معرفی و با توجه به مقتضیات و وضعیت مساجد، در نهایت برای رسیدن به مسجد مطلوب، مسیر درستی را ارائه دهد. برای تعین مسیر درست قطعا نیاز به پژوهش های متعددی است. در کنار سند مسجد طراز دفتر به دنبال تهیه نقشه پژوهش‌های مسجد نیز هستیم.
قرار است این دفتر تا دو ماه آینده کلیه آثار مکتوب و غیر مکتوب در حوزه مسجد اعم از کتاب، پایان نامه، مقاله آثار الکترونیکی و همچنین آثار تصویری و صوتی را جمع آوری کند. همچنین فهرست و نسخه ای از اطلاعات دقیق آنها تهیه کند. این امر برای تعین پازل پژوهشی مسجد بسیار مهم است. اینکه در کدام بخش ها کار پژوهشی انجام شده و با چه قوتی انجام شده است و یا در کدام بخش ها پژوهشی صورت نگرفته است. تا در نهایت بتوان به آن نقاطی که نیاز به تحقیق و پژوهش بیشتری دارد پرداخت. همچنین بتوان به نظام موضوعات مسائل مسجد در حوزه پژوهش نیز دست پیدا کرد.
* بر اساس ماهیت مرکز رسیدگی به امور مساجد، بخش عمده ای از فعالیت ها به طور مستقیم به ائمه جماعات مربوط می شود. همچنین امام جماعت بودن خود دارای چند بعد است. قابلیت مدیریت مسجد و امامت یک جماعت از قشرها و سنین مختلف خود یکی از ابعاد مهم شخصیت یک امام جماعت است. ولی آنچه که استنباط می شود این است که در بیشتر این مسائل به صورت محتوا به آن ها ارائه می شود. در این خصوص توضیح بفرمایید.
نکته ای که در دستور کار دفتر قرار گرفته بیشتر با این نگاه است که امام جماعت قرار است در مسجد کار مدیریتی انجام دهد. لذا ناگزیر به انجام یک سری پژوهش ها در حوزه نظری هستیم و این امر با اهتمام به این است که آیا در این زمینه قبلاً کاری صورت گرقته است یاخیر. اهتمام کنونی دفتر بر این است که آنچه که در زمینه نظریه پردازی در حوزه مسجد صورت می گیرد را به منصه عملیات برساند.
وقتی دستور العمل‌هایی از سوی معاونت فرهنگی و اجتماعی در خصوص مسجد و جوان و مسجد و بانوان را به مساجد ارائه می‌شود، این دستور العملها نیاز به یک عقبه فکری و نظری دارد که آن عقبه از پژوهش‌های فروغ مسجد صورت می گیرد و از دل آن نیز اسناد مسجد و کودک نوجوان و مسجد و جوان بیرون می آید و از ادل این اسناد به یک دستور العمل اجرایی می توان دست یافت و کارهایی که در حوزه جوان و یا کودک و نوجوان و یا بانوان باید صورت پذیرد را به صورت دستورالعمل به ائمه جماعات ابلاغ نمود.
بنده معتقدم آنچه که در حوزه نظریه پردازی صورت می گیرد چنانچه خروجی عملیاتی نداشته باشد تلاشی بیهوده است. دقیقاً خلاء موجود در بسیاری از پژوهشکده ها و اندیشکده ها در این امر خلاصه می شود.
* آیا از فعالیت هایی که انجام داده اید باز خورد گیری هم داشته اید؟
متاسفانه در این زمینه ما ضعیف عمل کرده ایم. ریاست مرکز رسیدگی به امور مساجد نیز در این بخش تاکیداتی داشته اند و خواستار بررسی، مطالعه و پژوهش در مورد ثمره عملی کارهای انجام شده بودند.
اکنون با مدیریت معاونت محترم فرهنگی و اجتماعی چند کار در دست اقدام است. در مرحله اول تولیدات و منشورات با راهبرد های عملیاتی مرکز تطبیق داده شده است. تا مشخص شود که محتوای تولیدات تا چه اندازه با راهبردهای مرکز همخوانی داشته است؟ این کار کاملاً در حوزه نظری صورت گرفته است.
کار دومی که انجام شده، مراجعه به مساجد و ائمه جماعات است. در این رابطه مصاحبه هایی عمیق و کیفی با مضون ارزیابی تولیدات مرکز با ائمه جماعات صورا گرفته است. اینکه محتویات تا چه حدی برای ائمه جماعات کاربردی بوده است؟ چنانچه کاربردی بوده، در چه زمینه ای کاربرد داشته؟ اگر به کار نیامده دلیلش چه بوده و چه باید کرد؟
* نتایج این مصاحبه ها و تحقیقات چه زمانی معلوم می شود و قرار است اقدامات چگونه انجام گیرد؟
اکنون مصاحبه ها به پایان رسیده و در مرحله تحلیل محتوا است. تلاش و قرار بر این است تا از دل این مصاحبه ها یک گزارش کیفی بیرون بیاید. در این نمونه گیری یک کار کیفی صورت گرفته و کل استان تهران مدنظر بوده است. در این نمونه گیری متغیر های سنی، منطقه ای و تحصیلی نیز مدنظر بوده است. البته به دلیل برخی محدودیت های مالی، شاید تا اندازه ای در نمونه گیری مشکل ایجاد شد. با این حال نهایت سعی و تلاش بر این اساس بود تا خروجی آن کیفی باشد تا بتوان به آمار آن اعتماد و اعتنا کرد. این نتایج در شورای معاونین و شورای فرهنگی ارائه می شود.