به گزارش پایگاه تخصصی مسجد آیت الله موسوى اردبیلى،
سحرگاه سیزدهم رجب 1344 ه ق، برابر با 8 بهمن 1304 ه ش در شهر اردبیل، در
خانواده اى روحانى و تهى دست متولد شد. پدر وی روحانى بزرگوار مرحوم سید
عبدالرحیم نام داشته است
آیت الله موسوى اردبیلى تحصیلات خود را در اوان کودکى و در سن شش سالگى با
ورود به مکتب خانه آغاز کرد و قرآن کریم را فرا گرفته آنگاه کتاب هایى چون
رساله عملیه، گلستان، تنبیه الغافلین، نصاب الصبیان، گلزار بهار، ابواب
الجنان، مجالس المتقین، تاریخ معجم، درّه نادرى، تاریخ وصاف، حساب فارسى و
برخى کتب دیگر را نزد معلمان خود آموخت. در سال 1318 ه ش فراگیرى دروس عربى
را آغاز کرده و در سال 1319 ه ش به قصد ادامه تحصیل در دروس حوزوى، وارد
مدرسه علمیه ملاابراهیم در شهرستان اردبیل شد. در آن زمان در اردبیل سه
مدرسه علوم دینى به نامه اى مدرسه میرزا على اکبر، مدرسه صالحیه، و مدرسه
ملاابراهیم وجود داشت که اولى تبدیل به دبستان و دومى محل استقرار مهاجرین
ایرانى قفقاز شده بود و تنها مدرسه ملاابراهیم جهت تحصیل طلبه ها باقى
مانده بود. در آن ایام رغبتى براى خواندن دروس حوزوى وجود نداشت به نحوى که
این مدرسه تنها داراى چهار طلبه بود. در چنین شرائط سختى، وی طلبگى را
آغاز نموده و دروس جامع المقدمات، سیوطى، جامى، مطول، حاشیه ملاعبدالله،
شمسیه، معالم و شرایع را تا سال 1322 ه ش درهمان مدرسه به اتمام رساندند.
پس از ورود متفقین به ایران، مردم از آزار واذیت دولت رهایى یافتند و در پى
آن رغبت جوانان به دروس حوزوى افزایش یافت. لذا تعدادى طلبه جوان جهت
تحصیل در دروس حوزوى وارد مدرسه ملاابراهیم شدند . ورود این طلاب جوان و
نشاط و جدیت آنان باعث گردید او تدریس دروس مقدماتى علوم حوزوى یعنى صرف،
نحو و منطق را آغاز کرد. افزون بر آن در همان زمان به منظور جبران خلأ
فرهنگى ناشى از بیست سال دیکتاتورى رضاخانى، اقدام به برپایى مجالس وعظ و
خطابه و سخنرانى در شهرستان اردبیل و مناطق اطراف آن نیز کرد.
فعالیت های ایت الله موسوی اردبیلی در شهر اردبیل
1 - فعالیت هاى علمى
با
اقامت آیت ا... العظمى موسوى اردبیلى در اردبیل، جمعى از فضلاء و طلاب
اردبیل که در قم مشغول تحصیل بودند، به اردبیل بازگشتند و نزد وی به
فراگیرى سطوح عالى رسائل، مکاسب و کفایه پرداختند و پس از مدتى، وی تدریس
خارج اصول و خارج فقه مکاسب و عروة را آغاز کرد.
علاوه
بر تدریس، اداره حوزه علمیه، تجدید بنا یا تعمیر ساختمان هاى مدارس، تأمین
کمک خرجى طلبه ها به شکل شهریه و مساعده و اعزام برخى از آنان جهت تبلیغ
به روستاها و شهرها و رسیدگى به گرفتاریهاى آنان تا حد امکان، بر عهده وی
بود.
2- تبلیغ
کارهاى تبلیغى او در این مدت هیچگاه تعطیل نشد و به شکل سخنرانى در منابر و
تفسیر قرآن پس از نماز مغرب و عشاء و تشکیل جلسات هفتگى در منازل اشخاص،
ادامه داشت.
3 - فعالیت اقتصادى
امام موسى صدر، که از دوستان دیرین و دوران طلبگى آیت ا... العظمى موسوى
اردبیلى بود، در جنوب لبنان اقدام به تأسیس سازمانى جهت مبارزه با فقر و
کمک به محرومین کرده بود. وی نیز با الهام از این کار، تصمیم به احداث
کارخانهاى در شهرستان محروم اردبیل جهت مبارزه با فقر و کمک به فقرا
گرفتند. پس از بررسى و تحقیق، اشخاصى جهت جمع آورى انفاقات و صدقات
مستحبّه تعیین شدند و مقرر شد مرکزى جهت آموزش صنایع دستى به تهى دستان و
فروش محصول کار آنان به بازار و تخصیص درآمد حاصله به خودشان ایجاد شود.
آغاز کار از جوراب بافى و تریکو بافى بود که ساختمانى جهت آن ایجاد گردید و
خانواده هایى تحت پوشش قرار گرفتند. این مرکز در حال توسعه بود که رژیم
شاه حساس شد و تصمیم گرفت که مانع این کار شود. رئیس وقت ساواک اردبیل گفته
بود: «ما مى خواهیم این آخوندها را تحت کنترل درآوریم بلکه حذف کنیم، حال
اینها به فکر افتاده اند کارى کنند که اگر بخواهیم با آنان برخورد کنیم،
ناچار شویم با چند صد یا چند هزار نفر درگیر شویم. زحمت هاى فراوانى کشیده
شده تا اینها از متن زندگى مردم کنار گذاشته شوند و اگر این کارها قوت
بگیرد، اینها مجددا به متن زندگى مردم باز مى گردند. به هر قیمتى که شده
باید جلوى این کار گرفته شود».
به همین دلیل درست همان روزى که جهت
بازدید مردم از مؤسسه و آشنایى با اهداف آن و کمک به توسعه و گسترش آن
تعیین شده بود، مأمورین ساواک به مؤسسه هجوم آورده و آن را بستند. آیت
ا...العظمى موسوى اردبیلى نیز در خانه توقیف شدند و ساواک تهدید کرد که
اشخاصى را که به این مؤسسه کمک کنند، دستگیر کرده و مورد آزار و اذیت قرار
خواهد داد و بدین ترتیب مانع از فعالیت این مرکز شد.
4 - فعالیتهاى سیاسى
افکار سیاسى این مجاهد انقلابی ریشه در دوران صباوت و تربیت خانوادگى
ایشان داشت. نگرش و دیدگاه سیاسى او، عمدتا در صحبت ها، سخنرانی ها و تبلیغ
ها خود را نشان مى داد که از جمله آنها مى توان به هفت سال سخنرانی هاى
پرشور تبلیغى در شهرستان ارومیه اشاره کرد. از تاریخ 1339 ه' ش که وی در
اردبیل ساکن شدند، مبارزات سیاسى جزء لاینفک فعالیت هاى معظم له شد و به
همین سبب دائما از جانب دستگاه، تحت تعقیب قرار مى گرفتند.
رژیم پهلوى
نسبت به همه فعالیت هاى او مانند منبر، تبلیغ، سخنرانى، تدریس، رفت و آمد
معمولى، مهمانی ها و نامه ها، حساس بود و آنها را کنترل مى کرد. حتى وقتى
که مدرسه مى ساختند و یا براى محرومین فعالیت مى کردند، نه تنها خود او
را مورد تعقیب قرار مى گرفتند بلکه طلبه هایى که در مدرسه زیر نظر این
مجاهد علمی تحصیل مى کردند نیز، از جلب و تبعید و شکنجه در امان نبودند.
یکى از موارد درگیرى علنى او با رژیم، در جنگ 6 روزه اعراب و اسرائیل رخ
داد. در آن زمان تمامى دستگاه هاى تبلیغى رژیم، از اسرائیل طرفدارى مى
کردند و به نفع اسرائیل و علیه اعراب خبر منتشر مى نمودند. او در منبر
شدیدا به نفع اعراب و مسلمین موضع گیرى کرد که در پى آن رژیم تصمیم گرفت که
او را دستگیر نموده به تبریز تبعید کند. در پى این حادثه علماء و ائمه
جماعت اردبیل متحد شدند و همه به مسجد ایشان رفته و اعلام کردند که اگر
رژیم به دستگیرى و تبعید او اقدام نماید، تمامى مساجد را تعطیل کرده و از
شهر خارج خواهند شد. رژیم پهلوى که با مقاومت روحانیون مواجه شد و از عواقب
کار نگران بود، از دستگیرى وی منصرف گردید. مورد دیگر شایان ذکر در جریان
تصویب کاپیتولاسیون بود که معظم له به آگاه سازى پرداخته و در نتیجه مردم
به نشانه اعتراض تصمیم به تعطیل کردن بازار گرفتند ولى عوامل رژیم دست به
کار شده و با تهدید مانع از تعطیلى بازار شده و او را تحت تعقیب قرار
دادند. این آزار و اذیت ها به حدى بود که او به ناچار تصمیم گرفتند اردبیل
را ترک گفته و به محل دیگرى مهاجرت کرد.
فعالیت های ایت الله موسوی اردبیلی در شهر تهران
آیت الله العظمى موسوى اردبیلى در تابستان 1347 ه' ش وارد تهران شد و پس
از چند روزى، مقدمات لازم جهت اقامه نماز جماعت توسط او در مسجد
امیرالمؤمنین علیه السلام واقع در خیابان نصرت فراهم شد و علیرغم مخالفت
شدید دوستان و همشهریان با اقامت او در تهران، پس از تهیه مسکن، خانواده وی
نیز از اردبیل به تهران مهاجرت کرد. پس از اقامت در تهران، گذشته از اقامه
نماز جماعت و ایراد سخنرانى در مسجد نصرت تدریس خارج فقه (کتاب خمس) و جلد
اول اسفار را براى برخى طلاب جوان و مستعد، آغاز نمود وعلاوه بر آن، حلقه
بحث فلسفى را نیز با برخى از دوستان همفکر خویش تشکیل داد و پس از چند
صباحى با همکارى و همفکرى بعضى از دوستان دیگر مانند شهید آیت ا... بهشتى،
شهید آیت ا... مطهرى، شهید حجةالاسلام مفتح و برخى دیگر، تحقیق در علوم
قرآن را به صورتى جدى آغاز نمودند. پژوهش عمیق در علوم قرآن نیازمند مکان
مناسب و نیز کتابخانه اى غنى بود. براى این منظور محلى در جوار مسجد
امیرالمؤمنین علیه السلام تهیه شد و در آنجا، کتابخانه اى اختصاصى جهت
استفاده تحقیقاتى تاسیس گردید. علاوه بر آن، جلسات تفسیر قرآن پس از اقامه
نماز مغرب و عشاء، به طور مرتب در مسجد امیرالمؤمنین علیه السلام توسط
معظم له برگزار مى شد. با توجه به تفکرات الحادى که در آن زمان در ایران
شایع و رایج بود، ضرورت تأسیس مرکزى جهت برگزارى جلسات سخنرانى، کلاس هاى
تبیین و بررسى معارف دینى و مسائل عقیدتى و فرهنگى، روز به روز بیشتر احساس
مى شد. به همین منظور، مسجد و کانون توحید توسط وی در خیابان پرچم احداث
گردید که کلاس هاى متعددى توسط سخنرانان و متفکران مذهبى ایران در آنجا
برگزار شد. بعلاوه، در راستاى همین اهداف، مدارس راهنمایى و دبیرستان مفید
را نیز در تهران احداث کرد که هنوز هم تمام این مراکز به فعالیت خود ادامه
مى دهند. همه این مراکز تحت پوشش موسسه اى به نام موسسه خیریه مکتب
امیرالمؤمنین علیه السلام قرار داشت که شرح آن در قسمت بعد خواهد آمد. این
فعالیت ها تا 1357 ه' ش ادامه داشت. در این سال مبارزات ملت مسلمان ایران
شکل حادترى به خود گرفت. آیت ا... العظمى موسوى اردبیلى که یکى از نزدیکان
حضرت امام و از ارکان انقلاب اسلامى محسوب مى شد، در تمامى صحنه هاى
سیاسى در قبل از انقلاب و در دهه نخست انقلاب نقش اساسى ایفا نمود که بیان
آنها در این مختصر میسور نیست و از رور ما به اجمال تنها فعالیت هاى علمى و
فرهنگى او را در این دوره زمانى را متذکر مى گردیم.
1 - فعالیت هاى علمى و فرهنگى
تدریس خارج فقه و اصول، تدریس جلد اول منظومه براى طلاب و روحانیان، تدریس
کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، سلسله بحث هاى تکامل، فلسفه تاریخ، و دیگر
مباحث مهم فلسفى ضرورى براى دانشجویان، برگزارى جلسات تفسیر براى
نمازگزارانى که به مسجد مى آمدند، بحث و گفتگو پیرامون مبانى فلسفى و
تحقیق در مسائل علوم قرآنى با گروه هاى مختلف از متفکران، از جمله اشتغالات
علمى و فرهنگى ایشان در مدت اقامت در تهران بود. دامنه این فعالیت ها به
حدى گسترش یافت که حساسیت رژیم را برانگیخت و در نهایت با یورش ماموران
ساواک به مرکز تحقیقات، کلیه وسایل و دستگاه هاى آنجا به یغما رفت و
کتابخانه نیز تاراج شد به گونه اى که فیش ها و یادداشت هاى محققین شاغل در
مؤسسه را غارت نموده و مرکز را به تعطیلى کشاندند.
2 - تأسیس مؤسسه خیریه مکتب امیرالمؤمنین علیه السلام
در سال 1348 ه' ش جهت منسجم کردن اقدامات فرهنگى، وی به همراه تنى چند از
دوستان، مؤسسه خیریه مکتب امیرالمؤمنین علیه السلام را تأسیس کردند که به
لطف خداوند از بدو تأسیس تا کنون، منشاء خدمات زیادى شده است به گونه اى
که 3 باب مسجد، یک مرکز فرهنگى، 4 مدرسه راهنمائى و دبیرستان و دانشگاه، تا
کنون توسط این موسسه تأسیس شده و در حال فعالیت هستند. در دهه اول انقلاب،
یعنى از سال 1357 تا سال 1368 ه' ش، به دلیل شرائط خاص کشور، تحولى در
زندگى او پیش آمد به گونه اى که ناچار شدند اوقات فعالیت خود را به دو بخش
مستقل و جدا از هم تقسیم نمایند؛ بخش اول آن را اشتغالات علمى و فرهنگى و
بخش دوم آن را مسائل سیاسى، حکومتى و اجرائى تشکیل مى داد. چنانکه گفتیم
در این نوشتار، تنها به بخش اول مى پردازیم چرا که بخش دوم نیازمند بحث
مفصلى است که از حوصله این مختصر خارج است و فرصت دیگرى را مى طلبد.
فعالیت هاى علمى و فرهنگى در دهه اول انقلاب
در
طى یازده سال اول انقلاب، اشتغالات علمى و فرهنگى وی روند و وضع دیگرى
پیدا کرد. از جمله اشتغالات جدید او، تدوین قوانین کیفرى، جزائى و حقوقى
دادگسترى و انطباق آنها با موازین شرع و فقه اسلامى بود. با توجه به اینکه
پاره اى از قوانین موضوعه قبل از انقلاب به ویژه قانون مجازات عمومى
برگرفته از قوانین اروپائى بود، چنین کار گسترده و وسیعى نیازمند صرف وقت
فراوانى بود. براى این منظور کمیسیونى از فقهاء و حقوقدانان تشکیل شد و با
همکارى دوستان متفکر و اندیشمند، این مهم به انجام رسید و در نهایت قوانین
جدید به صورت مدون و منقح و مطابق با شرع، تنظیم و ارائه گردید. بدیهى است
این امر حسب ضرورت و به منظور تدوین قوانین و مقررات منطبق با شرع صورت
گرفت و این هرگز بدان معنى نیست که آن قانون از جامعیت و کمال برخوردار
بوده و فاقد هرگونه نقصانى است بلکه ممکن است نیازمند بازنگرى مجدد باشد.
از طرف دیگر گاهى مسائلى در محاکم پیش مى آمد که در قوانین مدونه پیشبینى
نشده بود و قاضى نیز نمى توانست، حکم مسئله را از قوانین موجود استخراج
نماید. وانگهى اصل 167 قانون اساسى، قاضى را موظف نموده است که کوشش کند
حکم هر دعوا را در قوانین مدونه بیابد و اگر نیافت، با استناد به منابع
معتبر اسلامى یا فتاوى معتبر، حکم قضیه را صادر نماید و بدیهى است تمامى
قضات به آسانى از عهده این مهم بر نمى آیند، خصوصا در مسائل مستحدثه و نو
پیدا که در متون و منابع معتبر فقهى نیز حکم روشنى پیرامون آنها وجود
ندارد. در چنین مواردى راهنمائى و استخراج احکام شرعى مسائل مستحدثه قضائى،
از دیگر اشتغالات مهم ایشان بود. یکى دیگر از مشکلات قوه قضائیه، جایگزینى
قضات بازنشسته و تصفیه شده با قضات جدید بود که غالبا آشنایى زیادى با
کارهاى ادارى نداشتند. با توجه به اینکه شرط قضاوت از نظر شرع مقدس اسلام،
رسیدن به درجه اجتهاد در مبانى فقهى است، ضرورى بود که از فضلاء اهل علم و
طلاب حوزه براى قضاوت استفاده شود، ولى با توجه به اینکه در حوزه علمیة قم و
نجف، آقایان مدرسین بیشتر کتاب هاى عبادات مانند کتاب صلاه و کتاب صوم را
تدریس مى نمودند و تدریس کتاب هاى قضا، حدود، دیات و قصاص، در حوزه ها
چندان معمول نبود، کسانى که متعهد بودند در قوه قضائیه کار بکنند، اکثرا با
مسائل قضا آشنا نبودند. از طرف دیگر آنچه در کتب قضا نوشته شده است، تناسب
چندانى با اوضاع اجتماعى جوامع امروزى ندارد. همه این عوامل دست به دست هم
داده و مشکلات حادى را براى قوه قضائیه به بار آورده بودند. براى حل این
دو مشکل به طور همزمان، او تدریس یک دوره خارج کتاب قضا را براى قضات آغاز
کرد و همزمان، کتاب فقه القضا را به رشته تحریر در آورد و در آن مسائل
جدیدى را که در متون فقهى سابق وجود نداشت ولى پیدایش آنها در جوامع فعلى
اقتضاى فهم احکام شرعى آنها را دارد، مورد بحث و بررسى قرار دادند. فعالیت
علمى دیگر او، بحث و بررسى علمى و فقهى، پیرامون مسائل مهم اقتصادى از قبیل
امور بانکى و پولى، معاملات جارى کشور، نظام اقتصادى حاکم بر آن و... بود
که به شدت مورد نیاز جمهورى نوپاى اسلامى بود و قبل از آن هیچ کار گسترده
اجرائى در زمینه آن انجام نگرفته بود. در این مسیر مطالعات گسترده اى در
خصوص نظام اقتصاد آزاد و اقتصاد سوسیالیستى و مقایسه آنها با نظام اقتصاد
اسلامى توسط او صورت گرفت و نتایج آنها مکتوب شده است.
فعالیت های ایت الله موسوی اردبیلی در شهرقم
چهار
دهم خرداد 1368 ه' ش حضرت امام خمینى رحمه الله رحلت فرمودند. پس از این
حادثه، آیت ا... العظمى موسوى اردبیلى که در دوران حیات حضرت امام رحمه
الله بارها تقاضاى کناره گیرى از مسئولیت ها و پرداختن به اشتغالات علمى
را از ایشان نموده و پاسخ منفى شنیده بود، در شهریور همان سال به قم هجرت
نمود و اشتغالات جدیدى را به شرح زیر آغاز کردند:
1 - تدریس و بحث و تحقیق
وی از ابتداى اقامت مجدد در شهر مقدس قم، آغاز به تدریس خارج فقه و اصول
نمودند که در این مدت (تا سال 1379 ه' ش) یک دوره خارج اصول و نیز یک دوره
فقه جزائى اسلام شامل قضاء، حدود، قصاص، دیات و شهادات را تدریس نموده و
آنها را به رشته تحریر در آورده اند که تا کنون کتابهاى فقه القضاء، فقه
الحدود و التعزیرات، فقه الدیات و فقه القصاص منتشر شده و کتاب فقه
الشهادات آماده طبع مى باشد. همچنین در این مدت در ایام تعطیل حوزه علمیه
قم، اقدام به تدریس کتاب شرکت و مباحث اجتهاد و تقلید و بیمه فرمودند که از
آن میان کتاب فقه الشرکة و کتاب التأمین در یک جلد به طبع رسیده است. پس
از پایان بردن مباحث مهم کیفرى، تدریس مباحث حقوقى و مدنى اسلام را در
دستور کار خویش قرار داد که به جهت اهمیّت مضاربه و ابتلاء شدید جامعه به
آن، آن را در اولویت قرار داده و تدریس آن را به پایان رساند.
2 - تأسیس و اداره دانشگاه (دارالعلم) مفید
آیت ا... العظمى موسوى اردبیلى، از دورانى که در قم مشغول تحصیل بود،
مانند هر طلبه و محصل درد آشنایى در مورد نواقص حوزه مى اندیشید و آرزو
داشت روزى فرا برسد که این نواقص از حوزه بر طرف بشود. یکى از مهمترین
نواقص حوزه این است که برنامه درسى آن همان برنامه سابق بوده و هیچ تحول و
تغییرى در آن ایجاد نشده است؛ لذا احکام مسائل جدیدى که در اثر تحولات
جوامع و زندگى انسان ها بوجود آمده است، در این کتابها یافت نمى شود و یا
بحث کافى در مورد آنها نشده است. مسائل مهم دانش حقوق بویژه حقوق بین
الملل همچون احکام مرزها، صلاحیت ها، دریاها و مناطق تحت حاکمیت کشورها؛
مقاوله نامه ها و میثاق هاى بین المللى؛ تابعیت ها؛ همچنین مسائل اقتصادى
از قبیل بانک، بانکدارى بدون ربا، بیمه، پول، و ...؛ و نیز مسائل حکومتى و
سیاسى و بحث و بررسى فقهى پیرامون نهادهاى اجتماعى جدید چون قواى سه
گانه، و همچنین علومى مانند جامعه شناسى، فلسفه و کلام جدید، علوم سیاسى و
... به شکل آکادمیک و امروزین آنها، در حوزه ها مورد بحث و بررسى کامل
قرار نگرفته و علیرغم نیاز شدید جوامع اسلامى به آنها، هنوز هم خلأهاى
فراوانى در این زمینه به چشم مى خورد. از طرف دیگر طبیعى است که اداره
حکومت اسلامى نیازمند متخصصین متعهدى است که علاوه بر آشنایى کامل با علوم
حوزوى، با علوم جدید نیز آشنایى کامل داشته و از توانایى کافى جهت پاسخگویى
به مسائل جدید و بیان دیدگاه اسلام در مسائل مطروحه برخوردار باشند. براى
حل این مشکلات و نواقص و رفع آنها، هنگامى که ایشان تصمیم به اقامت مجدد در
قم گرفتند، اقدام به تأسیس مؤسسه اى به نام دانشگاه علوم انسانى
(دارالعلم) مفید نمودند. هدف از تأسیس این دانشگاه این است که علوم مورد
نظر اسلام، یعنى علوم انسانى در آنجا تدریس شود و نظرات اسلام نیز در ردیف
نظرات سایر مکاتب مورد بحث و بررسى قرار گیرد. در حال حاضر رشته هاى حقوق،
اقتصاد، فلسفه، علوم سیاسى و علوم قرآن در این مؤسسه در سطح کارشناسى و
کارشناسى ارشد تدریس مى گردد و در نظر است مقطع دکترى نیز در دانشگاه
ایجاد شده و افزون بر آن به تعداد رشته هاى تحصیلى نیز اضافه گردد. اینک
قریب به ششصد دانشجو در این دانشگاه مطابق مقررات آموزش عالى کشور به تحصیل
اشتغال دارند و همزمان به طور مستقل به تحصیلات و پژوهش هاى عالى حوزوى
نیز مى پردازند. شرط ورود طلاب به این مرکز علمى، اتمام شرح لمعه و اصول
مظفر و داشتن مدرک دیپلم و قبولى در کنکور سراسرى است. بعلاوه دانشجویان
ورودى ملزم هستند که پس از ورود به این مؤسسه علاوه بر تحصیل دانشگاهى،
تحصیل دروس حوزوى را نیز ادامه دهند.
فهرست تألیفات آیت الله موسوی اردبیلی
1 - فقه القضاء جلد 1 - جلد 2
2 - فقه الحدود والتعزیرات جلد 1 - جلد 2 - جلد 3 - جلد 4
3 - فقه الدیات
4 - فقه القصاص
5 - فقه الشرکة والتأمین
6 - فقه المضاربة
7 - فقه الشهادات (تحت طبع)
8 - حاشیه بر خیارات مکاسب (مخطوط)
9 - یک دوره کامل اصول فقه (مخطوط)
10 - تقریرات دروس آیات عظام حکیم و خوئى» در فقه و اصول (مخطوط)
11 - الرسائل الفقهیة (مشتمل بر بحث هاى: ربا، تلقیح مصنوعى، ذبیحه اهل کتاب،...)، مخطوط
12 - مقالاتى در تفسیر قرآن
13 - اخلاق (تدریس در دانشگاه مفید)، مخطوط
14 - چهار جلد اقتصاد (مخطوط)
15 - یک دوره اقتصاد اسلامى بر اساس کتاب و سنت (مخطوط)
16 - جمال ابهى (در رد بهائیت)
17 - رساله عملیه
18 - مناسک حج
19 - نهج الرشاد (رساله عملیه به زبان عربى)
20 - مناسک الحجّ - عربی
21 - استفتاآت